Узбекистон республикаси вазирлар maxjcamach Х. Узуридаги «оила» илмий-амалий



Download 7,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet73/200
Sana24.02.2022
Hajmi7,73 Mb.
#205613
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   200
Bog'liq
Оила энциклопедияси. Акрамова Ф.А

уз
мехрини 
улашиши, уларга мехр курсатиши. Мехр 
номоддий тушунча булиб, инсонларнинг 
узаро муносабатида бириктирувчи омил 
хисобланади.


М.и.нинг турли хил шакллари мавжуд 
булиб, улардан окилона фойдаланиш инсон- 
лар муносабатини янада кучлирок боглайди. 
Бунда мехр курсатилаётган инсоннинг жин­
си, ёши, ижтимоий мавкеи каби жихатларга 
алохида эътибор бериш керак. Чунки ин­
сон жинси, ёши, ижтимоий мавкеига кура 
мех,р хиссини кабул килади. Мае., ёш бола 
мехрга ташна булган холда, усмир ортикча 
мехрни истамаслиги мумкин.
Инсон омилининг ахамияти ошиб бо­
риши б-н мехр ва унинг ифодаланиш зару- 
рияти жамиятда усиб боради.
Ота-оналари томонидан бир хил мехр­
ни к)фган, бир хил ардокданган фарзанд­
лар эрта ёшлигидан турли даражада мехр 
ифодалайдилар. Бу «наслий мерос» бир ои­
ладаги болаларга хам ота-онасидан турли 
микдорда берилади.
М.и. факат биологик омиллар б-н чек- 
ланмасдан, унга бир катор ижтимоий омил­
лар хам кучли таъсир килиши мумкин.
Баъзиларнинг калбида мехр меъё- 
ридан ортик булса-да, уни ифодалашни би- 
лишмайди, чунки уларда бу туйгуни ифо- 
далаш малакалари шаклланмаган булади. 
Бу хам куп холларда кайси оилада, кандай 
ота-она томонидан кандай тарбия курган- 
лигига богликдир. Агар ота-она ёшлиги­
дан болаларига ва эр-хотин сифатида бир- 
бирларига узаро мехрини ифодалаб келган 
булса, бола хам улардан андаза олади ва 
унда мехрни ифодалаш малакалари етар­
ли шаклланади. Агар ота-она бир-бирига 
мехрни ифодаламаса, бундай оилалардаги 
болаларнинг аксариятида М.и. малакалари 
етарли шаклланмайди.
М.и.ни ифодалашни билмаслик куп 
жихатдан шахснинг вояга етган, шахе си­
фатида шаклланган микроижтимоий му- 
хитига боглик булади. Бу мухитнинг асо- 
сини оила ташкил этади. Оилада ота-она ва 
ака-укалар орасида мехрнинг бир-бирига 
ифодаланмаслиги шу оилада усаётган бо­
лада М.и. малакаларининг шаклланмас- 
лигига олиб келади. Албатта, бола наму- 
нани факатгина оиладан эмас, балки узга 
референт гурух (кадрият, интилишлари 
унинг учун мухим ахамият касб этади- 
ган)лар даврасидан, кариндошлари, мак- 
таб хамда адабиёт, санъат, кино каби узга 
омиллардан хам олиши мумкин. Оилада 
етишмаган малакалар узга омиллар оркали 
шакллантирилиши эхтимоли мавжуд. Ле­
кин мехрни шакллантирувчи энг асосий 
омил оила хисобланади.
М.и. нафакат оилага, балки ота-она­
нинг маданий ва маълумот савиясига, 
миллатига, оила яшаётган худудга хамда 
шахснинг жинсига хам боглик. Шахар ва 
кишлок, Шарк ва Fap6, аёллар (кизлар) ва 
эркаклар (угил болалар), орасида шакл ва 
хусусиятларида муайян фарк бор. Шахе 
тугилиб усган оила, уни ураб турган мухит­
нинг маданий савияси канчалик юкори бул­
са, унда мехр шунчалик кучлирок ифода- 
ланади.
Х,ар бир миллат, халк мехрни ифода- 
лашнинг узига хос меъёрларига эга. Шу­
нинг учун бир халк ё миллатда мехрни 
ифодалаш малакалари шу халк ёки миллат 
учун меъёр хисобланса, бопщалар учун 
ахлоксизлик деб саналиши ёки бахола- 
ниши, маълум бир миллатнинг мехрни 
ифодалаш шакллари иккинчи бир мил- 
латга тугри келмаслиги мумкин. Лекин, 
шу б-н бирга, мехрни ифодалаш хар бир 
миллатнинг узига хос миллий мезон ва 
меъёрларида, яъни куз карашлари, юз 
ифодалари, кул харакатларида, умуман, 
хиссиётида яккол ифодаланади. Шунинг 
учун мехрни ифодалаш малакалари мил- 
латга хам боглик-
М.и., мехрга булган эхтиёж ёшга хам 
боглик. Айникса, мактабгача ёшдаги бо­
лаларда мехрга нисбатан нихоятда кучли 
эхтиёж булади ва айнан мана шу ёшларда 
мехр танкислиги, ота-она мехрига туй-
85


маслик боланинг характери, шахсига ке­
йинчалик жуда салбий таъсир курсатиши 
мумкин. Маълум бир ёшдан кейин, мае., 
етуклик ёши, фахрийлик ёши, кексалик 
ёши даврларида хдм мехр га булган эхтиёж 
кескин ошади. Бунда купрок ота-оналар, 
мехнат фахрийлари, собик иш жойидан, 
жамоасидан, фарзандлари ва набиралари- 
дан моддий таъминот эмас, диккат-эъти- 
бор, мехр-мухаббат, илик муносабатни 
кутадилар. Буни хар бир акли расо одам 
билиши ва уз хатти-харакатини шунга му- 
вофик белгилаши лозим.
Мехрга булган эхтиёжнинг нихоятда 
кучайиши, етук ёшларда ва баъзан 55-60 
ёшли инсонларда хам яккол ифодаланиши- 
ни бобо, бувиларда куриш мумкин. Яъни, 
купинча бу инсонлар у3 фарзандларига 
нисбатан ифодалай олмаган, калбидан хис 
этмаган мехр-мухаббатини набираларига 
нисбатан хис этадилар, фарзандларидан 
кура набираларини купрок суядилар, яхши 
курадилар.
М.и. ва шаклланиши ёшга, оилавий 
Хаётга караб узгариб боради. Нафакат ота- 
она болаларга, бола шахсига таъсир этади, 
балки бола шахеи ота-онага уз таъсирини 
курсатади. Лекин ота ёки она сифатида 
шаклланаётган болага ота-она ва болалар 
уртасидаги узаро муносабат ва мулокот 
андаза вазифасини утайди. Шунинг учун 
тарбия жараёнида ота-она ва болалар ора­
сидаги муносабат бир томонлама эмас, 
балки икки томонлама хисобланади. Шу 
боисдан фарзанд курган, уни устирган, 
таълим-тарбия берган ота-она б-н фарзанд 
курмаган ота-она }фтасида маълум бир 
фарк булади.
Фарзанд курмаган ота-онада хам худ- 
ди шу сифатлар, хислатлар мавжуд, лекин 
боласи булмаганлиги уларда шу сифат 
ва хислатларнинг тулик намоён булиши 
ва шаклланишига имкон бермайди. Фар- 
зандли булиш ва улар б-н доимо мулокотда
86
булиш, тарбия жараёнида бевосита кат- 
нашиш, уларнинг тулаконли ота ёки она 
сифатида шаклланишига, намоён були- 
шига хизмат килади. Оилада факат угил 
ёки факат киз устираётган ёхуд угил-киз- 
ларни биргаликда тарбиялаётган ота-она- 
ларнинг мехрини ифодалашида жиддий 
фарк булиши мумкин. Шу уринда киз бола­
нинг ота-онага муносабати, мехрибонлиги, 
мулокоти, мехрининг ифодаланиши факат 
киз устирган оталарга маълум. Факат угил 
болаларни вояга етказган оталар маълум 
вактларгача (киз набираларини тарбияла- 
магунча) буни хис эта олмайдилар. 
МЕХ,РСИЗЛИК - инсонларга мехр кур- 
сата олмаслик, мехр туйгусидан йирок бу­
лиш; киши, буюм ва холатларга нисбатан 
совуккон булиш. М. болага онадан хам, 
отадан хам утиши, буни бевосита она анда- 
заси ёки ота андазаси сифатида ифодалаш 
мумкин. Бола М.ни кисман ота, кисман 
она генетик дастуридан узлаштирган бу­
лиши эхтимоли бор. Бунда боланинг кайси 
наелга купрок; тортганлиги, кайси дастур 
купрок доминант (етакчи)лик килганлиги 
асосий ахамият касб этади. Барча турдаги 
таълим муассасаларида тарбияланувчилар, 
укувчи, талаба, тингловчилар б-н уткази­
ладиган тадбирларда Ватанга, атрофда- 
гиларга нисбатан мехр-мухаббат туйгу- 
ларини шакллантириш катта ахамият касб 
этади.
Аклий етишмовчилик б-н М. орасида 
богликлик мавжуд. Аклий етишмовчилик 
кай даражада булса, М. хам шу даражада 
кескин ифодаланиши мумкин. Лекин бу 
уринда купрок боланинг мехреизлиги эмас, 
балки уша агрессивлик (тажовузкорлик) 
аломатлари узгаларга кай даражада зарарли 
эканлиги, унинг асоратлари хаёт учун, уз- 
галар учун хавфли эканлигини етарли ту- 
шунтирмаслик сабаблари ташкил этади. 
Бу ацлий етишмовчилик б-н М. орасидаги 
богликликнинг биринчи томони булса,


иккинчи томондан ундаги мехрибонлик 
эмас, балки унинг акси булган тажовуз- 
корликнинг ифодаланиши, аклий етишмов- 
чилик асосидаги хатти-харакатларнинг кай 
даражада узгаларга зиён-захмат етказиши 
ва хавфли эканлигининг туб мохдятини ту- 
шуниб етмаслиги ташкил этади. Баъзи она- 
ларда уз фарзандларини тугилиши биланок 
ташлаб кетши ёки маълум сабабларга кура, 
хаёт кийинчиликлари натижасида ёки тур­
муш ургоги б-н турли низолар окибатида 
пайдо булган аламзадаликни фарзандла- 
ридан олиш холлари кузатилади. Уз бола- 
сининг бундай душманига айланиши аёл­
ларнинг куп жихатдан маълумоти, маданий 
ва маънавий савияси, ижтимоий холатига 
боглщ булади.
М. ута салбий окибатларга олиб ке­
лади. Турмуш курган шахсларда мехрнинг 
етишмаслиги улар орасидаги эр-хотинлик 
муносабатларининг курук, дагал, купол бу- 
лишига, оилавий бахтнинг тулик хис этил- 
маслигига олиб келади.
Эр-хотинлардан бирининг М.и. улар 
орасидаги жинсий хаётга хам салбий таъ­
сир килиб, бундай оилалардаги баъзи аёл­
лар узок йиллар давомида эри б-н жинсий 
хаёт кечиришига карамасдан умр буйи 
никохдан коникишни хис этмаган булиши 
мумкин.
М. ота-онада ифодаланган такдирда 
фарзандларни узларига мехрибон килиб 
тарбиялашлари кийин кечади. Бундай оила­
да вояга етган фарзандлар катта булиб, уз­
лари оила курганларида фарзандларига 
мехрдан к}фа М.ни купрок ифодалашга 
мойил буладилар. М. кескин ифодаланган 
оилаларда тарбияланган фарзандларда тур­
ли неврозлар, асаб бузилишлари юзага ке­
лиши мумкин.
Тарбиячи, укитувчи шахсидаги М. 
укувчилар шахсидаги мехрибонлик ва уни 
ифодалаш малакалари шаклланишига сал­
бий таъсир килади. Педагоглардаги М.
тарбияланувчи ва укувчиларда мустакил 
фикрлаш, уз фикрини эркин ифодалаш, 
катталар б-н эркин мулокотга киришиш, 
соглом мунозара килиш, маълум масалалар 
буйича мунозарада катнашиш, зарур бул­
ганда уз позицияси, фикри, карашларини 
асослаш, химоя килиш, тушунтириш ма- 
лакаларининг шаклланишига акс таъсир 
курсатади.
М ОТИВ - инсон фаолиятида муайян мак- 
садни бажаришга сабаб булувчи омил, 
важ. М. шахсни харакатга ва фаолиятга 
ундовчи, эхтиёжнинг юксак шакли сифа­
тида пайдо булувчи ички туртки хисобла­
нади. Эхтиёж ва инстинкт, майл ва хлс- 
сиёт, идеал ва б. М.лар жумласига киради. 
Хоз. замон психологиясида М. атамаси 
субъектни фаоллаштирувчи турли ходиса 
ва холатларни ифодалаш учун кулланади. 
Хатти-харакат ва фаолият М .ларининг 
мажмуаси мотивация дейилади. М. эхтиёж 
негизида вужудга келади ва шаклланади. 
Эхтиёжнинг баркарорлашуви мотивация- 
нинг самарали шаклланишини таъмин- 
лайди. Харакат фаолиятнинг таркиби бул- 
ганлиги туфайли у фаолиятнинг максади 
ва М.и оркали бошкарилади. Бу атама гохо 
туртки, кузговчи, ундовчи сабаб тушунча- 
лари б-н айнанлаштирилади. Шу уринда 
оила куриш М.лари оркали бу тушунчани 
атрофлича изохлаш мумкин. Г ап шундаки, 
инсон вояга етиб, оила куриш максади юза­
га келганда бир катор ундовчи сабабларга 
эътибор каратади. Мае., икки ёшнинг оила 
куришига уларнинг севги-мухаббати, та- 
ниш билишчилик, иктисодий манфаатдор- 
лик, совчилик, ёшларнинг биргаликдаги 
бир махаллада яшаши, бир укишда укиши, 
бир жамоада мехнат килиши каби бир ка­
тор М.ларни таъкидлаш мумкин. 
М У В А Ф Ф А ^И ЯТС И З ОИЛА - ижти­
моий мавкеи куйи оила. Оилада узаро му­
носабатларнинг бузилиши буйича куйида- 
гича тасниф ланади:

Download 7,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   200




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish