Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

desuetudo
деб аталиб, у бекор қилинган нормалар ўрнига янги ва давр 
талабига жавоб берадиган нормаларни яратиш учун зарур эди. Масалан, 
Пуник жангларидан кейин квирит ҳуқуқининг баъзи ҳуқуқий маросимлари
барҳам топди. 
Одат билан бир қаторда суд одати ва суд амалиёти шакллана бошлади. 
Принципат даврида одат ҳуқуқининг жонли манбаси сифатидаги аҳамияти
Юлиан томонидан таъкидлаб ўтилди. У, одат – қонун эга бўлган кучга эга, 
деб айтган эди:
«Inveterata consuetudo pro lege non immerito custoditur et hoc est ius
quod dicitur moribus esse constitutum, nam cum ipsae legis nulla alia ex
causa nos teneant, quam quod iudicio populi receptae sunt, merito et ea,
quae sine ullo scripto populus probavit tenebunt omnes: nam quid interest
suffragio populus voluntatem suam declaret an rebus ipsis et facis? quare
rectissime etiam illud receptum est, ut leges non solum suffragio legislatoris 
sed etiam tasiti consensu omnium per desuetudinem abrogentur (D. 1.3.32.1)»
– «Қадимдан ўрнатилган одатга қонунга амал қилингандек риоя қилинган,
чунки одат удум билан қонун даражасига кўтарилган; қонунлар ўзи ҳам
халқ иродаси билан қабул қилингани учун бизни боғлаб қўйган ва халқ ўз 
иродасини ёзма равишда эмас, балки фактлар ёрдамида ифода этишига
риоя қилинади. Шу сабабли, қонунлар расмий бекор қилиниши билан бир 
қаторда барчанинг сукутли риоя қилмаслиги билан ҳам барҳам топиши 
мумкин».
Бу парчада Юлиан одатга хос бўлган хусусиятлар – узоқ вақт давомида 
қўлланилиши ва халқ томонидан сўзсиз розилик берилишини кўрсатиб ўтди.
Юлиан назарияси ўша даврдаги шароитга тўғри келмай қолган эди. Халқ 
суверенитети ва унинг қонун қабул қилиш ваколати тўғрисидаги Рим 
анъанаси цезарлар ҳокимлиги билан инкор қилинган эди. Лекин шунга 
қарамай, ҳокимият юристлар томонидан одат назариясининг ифода 
қилинишига тўсқинлик қилмас эди: баъзан императорлар аввалги давлат 

---

15 
ҳокимияти сақланиб қолганлиги тўғрисидаги фикрни қолдиришга уринар 
эдилар. Доминат даврининг бошида, Юлиан назариясига қарама-қарши 
ўлароқ, қонунларни бекор қилувчи одат ҳуқуқи номаларининг ҳаракати ман 
қилинди.