Узбекистон республикаси олий ва урта талим вазирлиги тошкент молия институти

Пул жамғарма воситаси. Пулнинг бу функцияси сотиш ва сотиб олиш жараёнига зарурат бўлмаган ҳолда юзага келади. Агар товар ишлаб чиқарувчи товарни сотгандан кейин ўзок вақт давомида бошқа товар сотиб олмаса пул муомала ва тўлов оборотидан четлашади. Йиғилган пуллар жамғарма воситаси функциясини бажаради. Товар ишлаб чиқариш ва муомала жараёни пулни жамуаришга имконият яратади. Жамғарма икки йуналишда юзага келиши мумкин. Мақсадли жамғариш ёки умуман жамрариш. Шунақа жамғармалар борки, аниқ бир мўлжал бўлмаган ҳолда йи?иб борилади, мақсадли ясамгармада одамлар машина, асбоб-ускуна, уй жой сотиб олиш ёки бошқа маълум мақсадни амалга ошириш учун маблағ жамғарадилар.
Пулнинг жамғарма воситаси функцияси пулнинг пул оборотидан чиқиб кетишига олиб келади. Жамғармада пул пул оборотининг кайсидир каналларида гуриб колади ва натижада у мавжуд оборотдан ажралиб маълум вақтгача оборотга қайтиб тушмаслиги мумкин.
Пулнинг жамғарма ва бойлик тўплаш воситаси функцияси пул уомаласини стихияли равишда бошқариб боради. Товар ишлаб чиқариш .жмининг ўзлуксиз ўзгариб туриши, пул массасининг доимий ўзгариб туришга иб келади. Қиммат баҳо металлар, буюмларнинг муомалага келиб-кетиб ^иши, пул массасининг ҳажмини ушлаб туриши, пул муомаласи каналларида '. оқими кўпайиб кетишининг олдини олиши мумкин-
Пулнинг муомала воситасидан чиқиб жамғарма айланиши ва гарманинг муомала воситасига айланиши пул тизими мувозанатда ушлаб вчи зарурий шарт ҳисобланади.
Пулни жамғаришга ундайдиган омил - унинг махсус товар, умумий алентлиги яъни, бошқа барча товарларга хохлаган вақт да алмаштириш галигидадир. Пулга сифат ва сон ясиҳатдан ёидашиш мумкин. Чунки пулнинг сифати, сони бор. Пулнинг сифати чексиз бўлиши, яъни пулни зарур бўлганда хохлаган товарга айлантириш имконияти мумкинлигида улчанса, сон жиҳатдай, албатта, пул сўммаси чекланган бўлиши мумкин, чунки унга чекланган миқдорда товар сотиб олиш мумкин. Демак, пулнинг сифат жиҳатдан чекланганлиги билан сон жиҳатдан чекланмаганлиги ўртасида карама каршилик бор. Мана шу карама-каршилик пулни жамғаришга, пул канча кўп булса, у ни янада кўпайтиришга интилишга олиб келади. Жамгрма функцияси пул муомаласида асосий бўлмасада, уни олиб боришда катта аҳамиятга эга.
Жамғариш, хазина туплаш қийматнинг котиб колишига олиб келади. Хазина туплаш воситаси ролини тарихан олтин, кейинчалик бошқа киммат-баҳо металла?, тошлар уйнаб келган ва ҳозирги кунда ҳам шу товарлар бойлик (пул) сифатида жамғарилиб келинмокда. Хазина сифатида олтин ёки бошқа кимматбаҳо металл, тошларнинг роли ривожланган мамлакатларда деярли юқори эмас, чунки мамлакат иқтисодий жиҳатдан баркарор булса, пулни бирор киммат баҳо металлга куйиб котириб куйгандан кўра, унга давлат ёки корпорацияларнинг киммат баҳо қоғозларини сотиб олиб, улардан ҳар йили даромад курган анча қўлай ҳисобланади.
Тадкикотлар шуни кўрсатганки, 100 бизнесмендан фақат 4 таси ўз пулини тўтри жамғариб бойиб келар экан. Қолганлари булса пулни топади, лекин қандай жамғариш йулини билмасдан уни йўқотаркан. Бозор иқтисоди юксак ривожланган мамлакатларда пул маблағини қуйидаги активларга куйиш афзал ҳисобланади.
Биринчидан, давлатнинг кимматбаҳо қоғозлари, яъни ўзок муддатли облигациялар, қисқа муддатли векселларга куйиш. Давлатнинг кимматбаҳо қоғозлари кафолатланган булади ва уларнинг баҳоси камдан-кам ҳолларда ўзгаради. Ўзгарганда ҳам сезиларсиз миқдорда ўзгаради. Шунинг учун ҳам давлат кимматбаҳо қоғозлари юқори ликвидликка эга булади;
иккинчидан, саноат корхоналаи ва корпорацияларнинг кимматбаҳо қоғозлари, яъни акция ва облигацияларига куйиш;
Корпорация, корхоналанинг акция, облигацияларининг ишончлилиги давлатникига нисбатан кам бўлиши мумкин. Чунки уларнинг баҳоси у ёки бу сабаб билан тушиб кетса, куйилган маблағ кўзланган натижани бермаслиги мумкин.
Агар маблағ иқтисодий баракарор корхоналанинг кимматбаҳо қоғозига куйилса у давлатнинг клмматбаҳо қоғозига нисбатан юқори даромад келтириши мумкин.
Ўзбекистон шароитида корпорация, ассоциация, корхоналанинг кимматбаҳо қоғозларини чиқариш, уларнинг иккинчи сотилиш бозорини вужудга келтириш ва ривожлантириш бўйича анча ишлар амалга оширилмокда.
Ҳозирги вақтда кимматбаҳо қоғозлар бозори ривожлантириш ва такомиллаштириш долзарб вазифа ҳисобланади ва бу жараён Ўзбекистон иқтисодини ривожлантиришнинг асосий дастагларидан бири бўлиб колади.
Учинчидан, пулни кимматбаҳо, ноён буюмларга, санъат асарларларига куйиш йули билан жамғариш.Бу усулда иқтисоднинг ижобий ва салбий томонларга ўзгаришига карамасдан буюмда ифодаланган қиймат ўзини йўқотмайди. Агар давлат баркарор иқтисодга эга бўлиб, бозор мунособатлари яхши ривожланган булса, бу активларнинг ликвидлигиги унча юқори бўлмаслиги мумкин.
Пул юқори даражадаги ликвидлиликка эга бўлгани учун, уни хохлаган вақтда, хохлаган тўловни тўлашга йуналтирилиш мумкинлиги учун, у номиналини ўзгартирмаслиги учун пул жамғарма ва хазина туплаш функциясини бажаради. Пул жамғармаси бойликнинг бир шакли ҳисобланади. Кишилар бойликни фақат пул шаклида эмас, бошқа шакллардан - масалан, уй-жой, ер, машина, асбоб-ускуна, акция, облигация ва бошқа шаклда ҳам мужассамлаштириши мумкин. Бойликнинг бу шаклларида ликвидлилик даражаси пулга нисбатан (агар инфляция бўлмаса) паст булади ва уларнинг нархи ҳам ўзгариши мумкин. Ер, уй-жой, асбоб-ускуна, кимматбаҳо қоғозларни пулга айлантирмасдан туриб бирор тўловни коплаш учун йуналтириб бўлмайди.Пулни булса хохлаган пайтда турли тўловларни коплаш учун йуналтириш мумкин.
Инфляция шароитида пулни жамғариш хохлаган режани амалга оширишга имкон бермаслиги мумкин. Чунки жамғариладиган пуллар ўз кадрини бир неча марта йўқотиб боради ва унга ишонч йуколади. Бу шароитда миллий пул бирликлари муомала ва тўлов воситаси, ҳамда баҳолар масштаби булади, лекин жамрариш воситаси бўлиб баркарор бирор чет эл валютаси муомалага киради ва пул активлари шу валюталарга алмаштирилади. Шу ҳолни 50-йилларда жанубий Кореяда, 70-йилларда Исроилда, ҳозирги кунларда МДҲ давлатлари амалиётида куриш мумкин.
Одатда пул барча функцияларини бир вақтда кетма-кет бажариши мумкин. Баъзида мамлакатдаги иқтисодий, сиёсий баркарорликка караб, пулнинг функциялари бир-биридан ажралиб колиши ҳам мумкин. Масалан, 40-йилларда Хитойда товарлар баҳоси АҚШ долларида аниқланган, ҳисоб китобларда, товар сотиш ва сотиб олишда Хитой валютаси қўлланилган. Худди шундай ҳол гиперинфляция даврида Исроилда, Аргентина, Мексика, каби мамлакатларда жорий қилинган. Бу мамдакатларнинг миллий валютаси муомала ва тўлов воситаси сифатида ишлатилган.
Адабиётларда пулнинг жахон пули функцияси тўғрисидаги ғояни ҳам учратиш мумкин. Бу функцияни бирор валютага боғлаб куйиш тўғри деб бўлмайди.
Агар биз тарихга эътибор берадиган бўлсак, ташки савдо, халкаро алоқалар, халкаро кредит муносабатларининг ривожланиши жаҳон пули сифатида олтиннинг қўлланилишига олиб келган. 1867 йилда Парижда кабул қилинган келишувга асосан олтин давлатлар ўртасида ягона пул (жаҳон пули) сифатида кабул қилинган. 1922 йилда Генуяда ўтказилган конференциясидаги валюта битимига асосан АҲП доллари ва Англия фунт стерлинги олтиннинг уринбосари сифатида эълон килинди ва халкаро тўловларда қўлланила бошлади. 1944 йилдаги Бреттонвуд конференциясидан кейин жаҳон пули функцияси олтинда қолдирилган ҳолда, халкаро тўловларда АҚШ долларидан кўпрок фойдаланишга имконият берилди. Долларни олтинга алмаштириш бўйича доллар курс и белгиланди ва 35 доллар 31,1 гр. олтинга тенг доб кабул килинди. Кейинчалик ҳар хил валюта блоклари, валюта клиринги ташкил килинди. 70-йиллардан бошлаб халкаро тўловларда ХВФ томонидан киритилган махсус ҳисоб ва тўлов бирлиги СДР (Special Dzawind Ridts) қўлланила бошлаган.
1971 йилда СДРнинг олтин миқдори АҚШ доллариники дек 0,888 671 гр. олтинга тенг деб белгиланган. Доллар девольвация бўлганидан кейин, 1 июль 1974 йилдан бошлаб СДР қиймати 16 давлат валютасининг ўртача курси, кейинчалик етакчи беш мамлакат валютаси курси бўйича аниқланадиган бўлди.
1979 йил мартдан бошлаб Европа валюта тизимига кирувчи мамлакатларда халкаро ҳисоб-китобларни олиб бориш учун халкаро ҳисоб бирлиги -ЭКЮ (Europen Currencu Unit) қўллайдиган бўлишди. ЭКЮ - бу аъзо мамлакатлар банкларидаги счетларига ёзиб куйиладиган ҳисоб бирлиги. Иқтисодчиларимиз ўртасида пулнинг жаҳон пули функцияси мавжуд дейувчилар, биз юқорида қисқача таърифлаган валюта клиринги, СДР, ЭКЮ каби тўлов воситаларига жаҳон пули сифатида қарайдилар. Лекин СДР, ЭКЮ лар асосан тўловларни амалга оширишда қўлланилади. Бу жараён эса пулнинг тўлов воситаси функциясида ўз аксини топади. Бу ҳолда тўлов жараёни мамлакат ичидаги эмас, давлатлараро муносабатларни ўз ичига олади.
Бизнинг фикримизча, пул биз юқорида келтирган функцияларни алоҳида олинган давлатда ёки давлатлар ўртасида бажариши мумкин. Бу ҳолда бирор мамлакатнинг валютаси жаҳон пули функциясини бажаради деб хулоса килишга урин колмайди.
Пулнинг функциялари бир-бири билан ўзвий боғлиқ ва улар бир-бирини тулдирган ҳолда пулнинг моҳиятини тўлиқ ифода қилади.
Пулнинг асосий бош функцияларидан бири қиймат ўлчови функцияси ҳисобланади. Баъзи чет-эл ва рус иқтисодчилари адабиётларида пулнинг биринчи функцияси деб муомала воситаси функцияси, кейин қиймат ўлчови функциясини келтирадилар. Бизнинг фикримизча, пулнинг функциялари тўтрисида гапирганда, функцияларнинг кетма кетлигига эътибор бериш зарур. Пул қиймат ўлчови функцияси бажармасдан туриб муомала, жамғарма воситаси була олмайди. Пулнинг қиймат ўлчови сифатида мустахкамлиги унинг муомала, тўлов, жамғарма функцияларида роли ва аҳамиятини оширади.
Пул назариялари - пул табиати ва пулнинг ишлаб чиқаришни шакллантиришга таъсири ҳақидаги назариялардир. Бу чазариялар капиталистик ишлаб чиқариш усулигача бўлган даврда вужудга келди. Капиталистик ишлаб чиқариш усули даврида, пул-товар муносабатлари хўжалик соҳасининг ҳамма тармокларини камраб олган даврдагина пул назарияси кенг таркалди.
Пул ва унинг сотиб олиш куввати орасидаги мунособат пул назарияларининг марказий масалаларидан бири бўлиб келган. Хуллас, иқтисодчиларнинг пулнинг моҳияти, унинг функциялари ва пул муомаласига бўлган қарашлари пул назарияларини келтириб чиқарди.
Илк тариҳий пул назариялари сифатида номиналлик ва металлик назарияларини келтириши мумкин. Капитализм тараккиёти билан бирга бу назариялар ҳам ўзгариб янги, миқдорий назариянинг пайдо бўлишига асос бўлди.
Ҳозирги кунда монетаризм ва иқтисодни пул-кредит мунособатлари орқали тартиблаштириш назариялари ҳам мавжуд. Аммо энг асосий пул назариялари сифатида метал, номинал ва миқдорий пул назариялари тадкикот кидиб келинмокдп.
Пул назарияларининг келиб чиқишига асосий сабаб ишлаб чиқаришнинг тараккий этиши ва пул муомаласининг тараккиётдан маълум даражада оксашини олдини олиш ва уни ривожлантириш масаласи ҳисобланади. Қўл меҳнатидан манифактурага, манифактурадан саноат ишлаб чиқаришига ўтилиши билан ҳалқ-хўжалигида меҳнатнинг интеграциялашуви ҳам кучая борди. Бунинг натижасида хўжалик юритувчи субъектлар орасидаги пуллик муносабатлар ҳам мураккаблаша боради. Феодализмгача бўлган наад пуллик мунособатлар бу давр талабларига жавоб бера олмай қолди. .Буни биз Европадаги XV асрдаги “пул очарчилигидан” дан куришимиз мумкин. Худди шу даврдан бошлаб пул назариялари тўтрисидаги илк фикрлар юзага келди. Бу назарияларнинг ўша даврдаги муаммоларини ечишдаги роли бекиёс бўлди. Илк бор вужудга келган пул назариялари бу металлик ва номиналлик пул назариялари ҳисобланади. Қуйида биз пул назарияларнинг баъзи бирларига қисқача таъриф бериб ўтамиз