Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Тошкент Архитектура-курилиш институти Курулишни бошкариш факультети

5.2. Бизнес-режанинг мазмуни


Бизнесни режалаштириш потентсиал инвесторлар ва бошқа манфаатдор томонларга лойиҳанинг тижорат жозибадорлигини тақдим этишнинг асосий шакли ҳисобланади.
Лойиҳанинг бизнес режаси лойиҳанинг асосий жиҳатларини келажакдаги тижорат корхонаси сифатида тасвирлайдиган ҳужжатдир: лойиҳанинг қандай муаммоларга дуч келиши ва уларни қандай ҳал қилиш мумкинлиги.
Бизнес-режа инвесторга тақдим этилаётган инвестициявий лойиҳанинг асосий ҳужжати бўлиб, унда лойиҳанинг моҳияти, асосий хусусиятлари, молиявий натижалари ва иқтисодий самарадорлиги қисқача шаклда ва умуман қабул қилинган тартибда белгиланади.
Лойиҳанинг бизнес-режасини тайёрлаш лойиҳа қатнашчиларининг кенг доирасини қамраб олади. Унинг мазмуни қурилишнинг мантиғини ва лойиҳанинг асосий бўлимлари мазмунини акс эттиради.
Бизнес режалари турли хил бўлиши мумкин. Уларнинг таркибига киритилган энг типик бўлимлар қуйидагилардир:
 Хулоса;
 Лойиҳа ғоясининг тавсифи;
 Маркетинг тадқиқотлари ва маркетинг режаси;
Ишлаб чиқариш (техник ёки қурилиш режаси);
 Ташкилий ва / ёки ҳуқуқий режа;
Лойиҳанинг молиявий асослари;
 Самарадорлик (инвестицион жозибадорлик) ва хавфни баҳолаш.
Кўпгина ҳолларда бизнес-режалар муайян вақт (одатда бир йил) учун тузилади, асосий саволга жавоб беради: қайси йўналишда, қайси соҳада пул, куч ва пул сармоялариниинвестиция қилиш ёки бозорда ўз жойида қолиш ёки янги маҳсулотни сотиб олиш мақсадга мувофиқ. Ушбу режалар 3 ва 5 йилга тузилиши мумкин.
Бизнес-режа тузиш зарурати қуйидаги ҳолларда пайдо бўлади: корхонани ташкил этиш ёки қайта ташкил этиш; иқтисодиётнинг ҳуқуқий шаклини ўзгартириш; ишлаб чиқариш йўналишини ўзгартириш; ташқи бозорга чиқиш ва хорижий инвестицияларни жалб қилиш.
Бизнес-режанинг асосий бўлимлари қуйидагилар: 1 - қурилишни ташкил қилиш имкониятлари, унинг қисқа таърифи; 2 - ишлаб чиқарилаётган қурилиш маҳсулотлари ва хизматларининг турлари, уларнинг қисқача тавсифи; 3 - бозорларнинг қисқача тавсифи; 4 - маркетинг режаси ва унинг стратегияси; 5 - ишлаб чиқариш режаси; 6 - корхонани ташкил этиш ва бошқариш; 7 - хавфни баҳолаш ва суғурта қилиш; 8 - меҳнат ресурслари ва ижтимоий муносабатларни режалаштириш; 9 - инвестиция режаси; 10 молиявий режаси ва молиялаштириш стратегияси; 11 - бизнес режа лойиҳасини амалга оширишдан фойдалар.
Кириш қисмида бизнес-режа тузиш ва унга мурожаат қилган кишилар доираси вазифаси кўрсатилади. Ушбу лойиҳада нима учун зарур бўлганлиги ҳақида фикр юритиш тавсия этилади.
Хулоса. Бизнес-режа ушбу бўлимдан бошланган бўлса-да, режа барча боблари ишлаб чиқилганда, охирги марта ёзилади. Бизнес-режанинг контсептсияси (резюме) - режалаштирилган бизнес ва компания ёки тадбиркор ўз олдига қўйган мақсадлари, ўз бизнесидан бошлаши ёки мавжуд бўлган ривожланиш ҳақида маълумотларнинг қисқача шарҳидир. Контсептсия бизнес режанинг жуда қисқартирилган версиясидир.Бундан ташқари, у ўз мустақиллигини реклама ҳужжати сифатида, дастлабки ёки қўшимча молиялаштириш учун потентсиал инвесторга ариза беришда фойдаланиши мумкин. Хулосани тақдим этиш тартиби жуда эркиндир. Хулоса эсда қолиши керак, унда махсулотнинг расмини ёки унинг суратини қўйишингиз мумкин. Бўлимнинг ҳажми 3-4 саҳифадан ошмаслиги керак.
Қурилиш ташкилотининг умумий хусусиятлари. Бўлимда корхона фаолиятининг асосий йўналиши (ихтисослашув), қурилиш маҳсулотларининг тузилиши таъкидланганлиги, фаолиятнинг хусусиятини кўрсатиши тавсия этилади. Агар компания фаолият юритаётган бўлса, унинг ишлаб чиқариш ва молиявий фаолияти ҳақида маълумот беришингиз керак.
Қурилишни ташкил қилиш ва хизмат кўрсатиш хусусиятлари. Асосий таркиб - маҳсулотнинг тавсифи: унинг номи ва мақсади, асосий хусусиятлари ва параметрлари, кўлами, ўзига хос хусусиятлари, афзалликлари, рақобатбардошликни таъминловчи дизайн хусусиятлари. Агар керак бўлса, тайёр маҳсулотнинг суратларини, бошқа тасвирий тасвирларни қўшишингиз мумкин. Сизга тақдим этилган маҳсулотлар учун рўйхатдан ўтган патент, муаллифлик ҳуқуқи ёки лицензияларни, компанияда бозорда фойдали мавқега эга бўлишига ёрдам берадиган бошқа бошланғич афзалликлари тўғрисида хабар беришингиз керак.
Товарлар учун бозор. Маҳаллий ва хорижий тажрибалар шуни кўрсатадики, бозорларни яхши билиш кўпгина лойиҳаларнинг муваффақиятсизлигининг асосий сабабларидан бири ҳисобланади. Ишлаб чиқариладиган маҳсулотга бўлган талабни таҳлил қилиш, ушбу маҳсулотни сотиб олиш нархини белгилаш керак. Товарларга бўлган талабни белгилаб олгач, улар тадбиркор ўзининг салоҳияти (ишлаб чиқариш ва иқтисодий салоҳияти) бўйича амалга оширадиган савдоларнинг максимал ҳажмини белгилайди. Бизнес-режанинг ушбу қисмида сиз қуйидаги саволларга жавоб беришингиз керак:
1) сўнгги уч йилда сотув динамикаси қандай эди;
2) соҳада кутилаётган ўсиш суръатлари;
3) шунга ўхшаш маҳсулотлар ишлаб чиқаришда қанча янги корхона ишга туширилади;
4) сўнгги йилларда шу каби қурилиш маҳсулотларининг қандай янги турлари пайдо бўлди.
Ахборот манбалари давлат органларининг нашрлари (статистик тўпламлар), даврий нашрлар ва китоблар бўлиши мумкин. Бозорни баҳолаш учун корхонанинг сўнгги уч йилдан беш йилгача сотиш натижаларидан олинган маълумотлардан фойдаланилади.
Рақобат ва бошқа ташқи омиллар. Режанинг ушбу қисмида шу каби маҳсулотларни ишлаб чиқарувчи рақобатчиларни аниқлаб олиш керак, уларни сотиш ҳажмлари ва динамикаси, даромадлар, янги маҳсулотларни ривожлантириш истиқболлари, уларнинг асосий истеъмол хусусиятлари, сифат даражасини имкон қадар аниқроқ баҳолаш керак. Нархлар даражасини, рақобатчиларнинг нарх сиёсатини белгилаш, уларнинг кучли ва заиф томонларини кўрсатиш мақсадга мувофиқдир. Тадбиркорнинг рақобатчилардан устунликларини батафсил баён қилиш керак.
Бозорда рақобатчиларнинг таҳлили қуйидаги схема бўйича ўтказилиши мумкин:
• танланган бозор сегментида қурилиш моллари ёки хизматларининг умумий ҳажмидаги улуш;
• товарлар ёки хизматларнинг ҳажми ва миқдори;
• қурилиш маҳсулотлари учун ишлатилган схема ва тарқатиш каналлари;
• маҳсулот ва хизматларнинг ишончлилиги ва сифати;
• сотиш сиёсати.
Рақобатчиларнинг тўлиқ баҳолаши учун ҳар бир мақсадли бозорда шунга ўхшаш маҳсулотларни ишлаб чиқарувчи йирик ишлаб чиқарувчиларни аничлаш, маҳсулот сифатини, истеъмолчиларнинг нархларини, дизайнини ва фикрини ўрганиш керак. Бундан ташқари, улар рақобатчиларнинг ҳақиқий молиявий аҳволини, уларнинг ресурс салоҳиятини, харажатлари ва рентабеллигини, жойлашувини, реклама ташкилотларини, савдо тармоғини ва бошқаларни таҳлил қилади.
Маркетинг режаси. Ушбу бўлим бозорни эгаллаш ва қурилиш материаллари савдосини кенгайтириш учун истеъмолчилар талабига фаол таъсир кўрсатадиган чораларни белгилайди. Қуйидаги маркетинг тамойилларига риоя қилиш керак.
1. Истеъмол талаби ва бозор динамикасини ҳисобга олиш.
2. Истеъмолчилар учун кураш (маҳсулот сифати, реклама, хизмат).
3. Қурилиш саноатининг бозор талабларига максимал мослашувчанлиги.
Корхонанинг иқтисодий стратегиясининг муҳим йўналишларидан бири нарх сиёсати ҳисобланади. Нархларни белгилашнинг энг осон ва энг қулай усули ўртача ишлаб чиқариш харажатлари ва ўртача даромадга асосланган. Бу формулани қўллаш мумкин бўлган ишлаб чиқариш қийматига маълум бир чеклашни белгилашдир, суъмда.
Н = Ўт + Сх + Ўд,
бу эрда Н-махсулот бирлигининг нархи (бирлик нархи);
Ўт - ишлаб чиқариш бирлигининг ўртача таннархи; 
Сх - махсулот бирлигининг сотиш харажатлари;
Ўд- маълум бир бозорда ишлаб чиқариш бирлигини сотишдан ўртача даромад.
Баъзан истеъмолчи томонидан маълум бўлган миқдорни тўлашга тайёр бўлган товарларнинг қийматига эътибор бериш орқали нархлаш усулини қўллайди. Маҳсулотларининг нархини аниқлаш учун ташкилотларнинг рақобатдош маҳсулотлар ҳақида қандай қийматга оид ғоялари аниқланиши керак. Буни харидорлар ёки мутахассислар экспертизаси асосида амалга ошириш мумкин.
Бошқа бир ёндашув бозорда шу каби маҳсулотлар учун нарх ва истеъмолчи хусусиятлари ўртасида мавжуд бўлган муносабатларни аниқлашни ўз ичига олади. Олинган нисбатлар асосида маҳсулотнинг нархи белгиланади. Сотиш нархи ушбу ҳолда қуйидаги формула бўйича белгиланади: