Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Иктисодиёт Университети



Download 354,5 Kb.
bet14/19
Sana07.03.2022
Hajmi354,5 Kb.
#485631
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19
Bog'liq
Маъруза матни

Кушимча адабиётлар

  1. Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика. –М.: Гардарика, 1999. 47стр. (Укув залида 2-08).

  2. Fайбуллох Ас-Салом Сайди Умар. Толибнома. (Сени уйлайман, болам). –Тошкент: Шарк, 1997. 152-б. (64-74, 111-119, 140-147-бетлар).

  3. Ибн Сино. Бахманёр ал-Озарбайжоний билан мунозара. //Соілом авлод учун. 1996, 3-4-снлар.

  4. Шайхова Х.О. Инсон ва унинг маънавий дунёси. –Тошкент, 1990.

  5. www. gov.uz

  6. www. bilim.uz

  7. www. bilimdon.uz

  8. www. zamin.freenet.uz

  9. www. ziyo-uz.land.ru

  10. http://ustoz.freenet.uz



Мавзуда кулланиладиган педагогик технология куйидагича:

  1. Аклий хужум услуби.

  2. Кичик гурухларда ишлаш услуби.

  3. Реферат тахлили.

  4. Дарсни аник йуналтирилган саволлар асосида олиб бориш.



Мавзуда кулланиладиган ахборот технология куйидагича:

  1. Слайдлар намойиши.

  2. Схемалар намойиши.

  3. Интернетдан олинган маълумотлар.

Ушбу маъруза матни А.Шер муаллифлигида яратилган маърузалар матни, Фалсафа. Комусий луіат, Марказий Осиё мутафаккирлари фалсафий карашлари тахлили асосида тузилган. Марксизм-ленинизм карашларига танкидий ёндошилган.

3-МАВЗУ: ИРОДА ЭРКИНЛИГИ ВА ШАХСНИНГ АХЛОКИЙ
МАСЪУЛИЯТИ. АХЛОКИЙ БАХО
РЕЖА:

  1. Эркинлик ва зарурият хакидаги турли назариялар.

  2. Эркинлик ва зарурият – шахс хулк-атворининг ахлокий мезони. Танлаш эркинлиги.

  3. Ахлокий бахо мезони.



1-масала. Ахлокий эркинлик хакидаги масала этикадаги энг мураккаб муаммолардан бири хисобланади. Уз даврида Гегел таъкидлаб утган эдики, «Эркинлик іояси сингари куп маъноли, осонгина чексиз тушунмовчиликларга олиб келадиган ва шу сабабдан хам тушунмовчиликларни узига сингдириб оладиган бошка бирон іоя хакида комил ишонч билан гапириш мумкин эмас, бирон бир іоя хакида бу кадар яхши тушуниб етмай гапириш хам камдан-кам учрайди»1.
Эркинлик тушунчасининг бир неча аспекти бор: фалсафий, ижтимоий-иктисодий, сиёсий, хукукий, психологик, эстетик, ахлокий ва хоказо. Масалан, умумфалсафий маънода эркинлик – кишининг табиат кучлари, ижтимоий жараёнлар ва узи устидан заруратни билишга асосланган хукмронлик даражасини билдиради. Бу уринда бизни эркинлик хакидаги умумий муаммонинг факат бир кисми – ахлокий эркинлик ва унинг ахлокий заруриятга муносабати масаласи кизиктиради.
«Эркинлик» ва «ахлокий эркинлик» тушунчалари узаро умумийлик ва хусусийлик тарзида боіланган. Бунда «эркинлик» жамиятнинг холатини, унинг шахсга уз кобилиятларини эркин намойиш килиш учун бера оладиган реал шароитларни ифодаласа, «ахлокий эркинлик» шахснинг ички маънавий холатини, унинг жамият яратган шароитларда ахлокий талабларни англаш ва кабул килиш хамда уларга ихтиёрий буйсунишни ифодалайди. Шахснинг ахлокий эркинлик муаммоси факат унинг умумфалсафий ва социологик томонларини хисобга олган холда хал этилиши мумкин.
Ахлокий эркинлик деганда биринчи навбатда кишининг мустакил, ижодий шахс була олиш имконияти ва кобилиятини тушунмок лозимки, у чинакам инсоний мохиятини ахлокий фаолиятда намоён кила олади. Ахлокий эркинликни ахлокий заруриятдан ажратиб караш мумкин эмас. Фалсафа – зарурият деганда ходисаларнинг уз ички мукаррар келиб чикадиган табиат ва жамиятнинг объектив конунларига мувофик келадиган ривожланишни тушунади. Ахлокий зарурият – бу тарихан зарурий, объектив характерга эга булиб, ижтимоий муносабатларга мувофик булган ахлокий талабларнинг системасидир.
Ахлокий эркинлик шахснинг ахлокий заруриятини тушунишни ва уз фаолиятини унга мослаштиришни такоза этади. Шу сабабли эркинлик билан заруриятни узаро муносабатини ахлок туірисидаги масалани илмий хал этишда мухим урин тутади.
Эркинлик билан заруриятнинг узаро муносабатида ирода эркинлигини курсатмай туриб, ахлок туірисида мутлако фикр юритиш мумкин эмас.
Ижтимоий тараккиётнинг (тарихий зарурият) объектив жараёнлари билан ирода эркинлигининг (кишиларнинг тарихдаги субъектив фаолият) узаро муносабати муаммоси турли даврдаги, турли ахлокий оким намоёндаларини кизиктириб келган.
Ирода эркинлиги масаласи билан биринчи бор юнон файласуфи Сократ шуіулланади. У ирода эркинлигини кишининг акл билан танланган йулдан юриши учун аклга номувофик, булган харакатларни бартараф этишда узини мажбур килиш деб ва аклнинг хиссий майллар устидан іалабасини таъминлаш деб тушунган. Унинг фикрича, ирода эркинлигига аклий ривожланиш оркали, хусусан ахлокий билимни эгаллаш оркали эришиш мумкин. Мисол, хар бир фазилат у ёки бу турдаги билимлардан иборат. Мардлик - куркувни даф килишни, донолик - конунларга риоя килишни, каноатлилик - уз хиссиётларига эрк куймаслик, адолат яхшиликни кандай килиб амалга оширишни ургатади.
Кант фалсафасида ирода эркинлиги ва маъсулият масаласига куп урин берилган. У эркинлик билан заруриятни бирлаштиришга харакат килган. Кант этика тарихида «ахлокий конун» катъий буйрук - категорик императив хакидаги уз назарияси билан из колдирди. Кант кишилардан ахлок нормаларига катъий риоя килишни, уз фаолияти ва хатти-харакатларини тахлил килишни талаб килади.
«Уз фаолиятини тахлил килмай ва ахлок нормаларига риоя килмай туриб, узидан завкланадиган кишининг хаёти кадр-кимматга эга эмас»,- дея такрорлайди у. Чунки ахлокий конунга буйсуниш шахснинг ахлокий камолотга ва ахлокий эркинликка эришувининг асосий шартидир. Ахлокий конунга амал килиш хакида файласуф одамлар, хамма одамлар ва хамма замонлар учун, хар кандай шароитларга биргина ахлок булишини таъкидлайди.
Утмишдаги купгина файласуфлар объектив зарурият ва субъектив ироданинг диалектик бирлиги ва карама-каршилигини тушунмай, масаланинг гох бир томонини гох бошка томонини мутлоклаштирадилар.
Уларнинг баъзилари фаталистлар (яъни лотинча «фатум» сузидан олинган булиб, маъноси такдир демакдир). Нарса ва ходисаларнинг объективлигини тан олганликлари холда инсоннинг эркин ижодий яратувчилик имкониятларини унинг уз хулкини эркин танлаш имкониятини, уз хатти-харакатлари учун ахлокий жавобгарликларни хисобга олмайдилар.
Уларга карама-карши волюнтаристлар (лотинча «волюнтас» ирода сузидан олинган) бошка йуналишлардан фаркли уларок, идрокни, тасаввурни ёки тафаккурни эмас, балки иродани бирламчи деб эътироф килади. Бу йуналишдаги файласуфлар тарихий заруриятни бутунлай инкор этган холда факат инсон иродасининг мутлок эркинлигини хеч бир сабабларга боілик булмаган иродани тан оладилар. Улар хакикий ахлок ташки омилларга токат килолмайди, деган коидага таяниб, ахлокий эркинликни индивидуал бойлик, олдиндан белгиланган бирон максадларга боілик булмаган, уз ниятлари ва карорларигагина мослаштирилган хатти-харакатлар килиш имконияти деб тушунадилар. Демак, фатализм шахсни хатти-харакатлар учун маъсулиятдан, жавобгарликдан мутлоко озод килса, волюнтаризм уни бутунлай одамнинг гарданига юклайди. Натижада бу икки йуналишнинг хар иккиси эркинлик ва заруриятни бир-биридан ажратиб куяди.
XVIII асрда яшаган голланд файласуфи Б.Спиноза фаталистик ва волюнтаристик карашларни танкид килиб, ёзган эди: «Заруриятни ва эркинликни бир-бирини инкор этадиган карама-каршилик дейиш менга бемаънилик булиб, аклга зид туйилади»1.
Спиноза инсон иродасининг мутлок эркинлиги мавжуд эмаслигини, балки хамма нарса катъий зарурият билан белгиланишини таъкидлайди. «Менинг назаримда эркинлик эркин хал этишда булмай... балки эркин заруриятдир»,-деб ёзган эди у, яъни заруриятга таянмаган эркин танлаш булиши мумкин эмас. Агар зарурият билиб олинса, у эркинликка айланади. Эркинлик билинган заруриятдир. Киши табиатни уз хатти-харакатлари ва майлларини билиб, улар устидан хукмронлик кила олиш кудратига эга була олса эркин була олади. Эркинлик заруриятни рад этмайди, зарурият эса эркинликни инкор килмайди. Мутафаккирнинг буюк хизмати хам шуни эътироф этишдадир.
Мутафаккир эркинлик билинган заруриятдир, дейиш билан жараённи факат соф мушохададан иборат, акл ёрдамидагина эришилади, деб тушунди. «Мен аклга амал килувчи одамни эркин, деб атайман», - дейди у. Иродани акл билан бирдай килиб курсатган. Спинозанинг фикрича, узини химоя килишга интилиш ва уз фойдасини кузлаш инсоннинг хулк-атворини харакатга келтиради. Ирода хамиша мотивларга боілик деб эътироф килади, эркинлик заруриятни билишга асосланувчи хатти-харакат сифатида юз бериши мумкин деб хисоблайди. Шарк мутафаккири Форобий ахлокни аклга буйсундиради. А.Навоий:
Гар олтин кафас ичра кизил гул битса,
Булбулга тикандек ошъён бумас эмиш.
деб эркинликни улуілайди.
Эркинлик ва зарурият уртасидаги зиддиятларни хал этишда Гегел уз фалсафасида мухим кадам ташлади. У хам Спиноза каби эркинлик деганда билиб олинган заруриятни тушунади, лекин уни факат индивиднинг билиш фаолиятидангина иборат килиб куймайди. «Бу тасаввурда, - деб ёзган эди у, - эркин ифода узида ва узи учун нима эканини тушунишдан зарра хам йук».
Унинг назарида, эркинлик ва заруриятнинг узаро муносабати диалектик боіликдир. «Уз ичида хеч кандай заруриятга эга булмаган эркинлик шунингдек, эркинликсиз заруриятнинг факат бир узи мохият эътибори билан мавхум ва хакикий булмаган таърифдир». Гегелнинг эркинлик ва заруриятнинг тарихий характерини уларнинг жамият тараккиёти билан мустахкам боіликлигини эътироф этганлиги унинг хизматидир. Гегел фикрича, алохида шахсга мумкин булган эркинлик имконияти унинг зарурияти билишга шахсий интилиши ва бунда ютукларга эришишигагина боілик булмай, балки биринчи навбатда, у яшаган жамият тарихий тараккиётнинг кайси боскичида туришга боіликдир. Файласуф таъкидлаб курсатганидек, бунда жамиятнинг иктисодий тараккиёт даражаси накадар юксак булса, шахснинг ахлокий эркинлиги шу кадар юксак булади.
Гегел ирода эркинлигига диалектик ёндошар экан, уни уч боскичда ривожланишда талкин этади, яъни табиий холатда, формал ва онгли ирода холатида ифодалайди.
Табиий ирода – инсон эркинлиги тараккиётидаги бошланіич боскичдир. Гегел буни табиий ирода дейишга сабаб, инсон иродаси табиий холатда худди шундайдир. У узининг чексиз ва ноаник истак, хохиш ва кизикишлари билан белгиланади. Табиий ирода эркинлик учун имконият булибгина хизмат этади. Инсон уз тараккиётида, «уз-узини англаши» жараёнида табиий ирода чегарасидан чикиши зарурдир, уни инкор этиб, эркин иродани иккинчи холатга утиши лозим, буни Гегел «формал эркинлик» ёки узбошимчалик номи билан атайди.
Инсоннинг кобилиятига биноан ирода узбошимчалик боскичида турли туман ташки шароитларда ва узининг бир неча истак кизикишларидан биронтасини эркин танлайди. Шунинг учун хам Гегел уни узбошимчалик, «формал эркинлик» деб атайди. Бирок уз мохиятига, мазмунига кура узбошимчалик хакикий чинакам эркинлик эмас. Узбошимчалик субъектив характери билан, тасодифий танланиши билан ажралиб туради, шунинг учун хам у инсон уртасидаги ахлокий муносабатга асос булолмайди, этика хам илмий булмайди.
Гегел назарида, ирода эркинлигининг узбошимчалик боскичини инкор этиб, чинакам онгли ирода боскичига кутарилиши лозим. Бунда у факат шакли билангина эмас, балки мазмуни хам эркин булади, заруриятни англайди. Ижтимоий ахлок сохасидан ташкарида индивиднинг субъектив ахлоки хар кандай маъно ва ахамиятдан махрумдир. Индивидуал ирода умумий ироданинг намоён булишидир ва шу сабабли унга буйсунмоіи зарур. Ахлокий эркинлик тарихий заруриятни билишдан иборат, аммо унинг узи киши томонидан шунчаки билинган заруриятдан иборат эмас, балки бу заруриятни прогрессидан, яъни тараккиётидан иборатдир.
Ахлокий эркинлик прогрессини Гегел жамиятнинг маънавий тараккиёт даражаси билан боілайди. Шу билан бирга, жамият тараккиётининг хар бир юкори боскичида билиш кенгаяди, тобора жамиятдаги кишиларнинг кенгрок доирасини камраб боради. Гегелнинг ахлокий прогресс туірисидаги гениал фаразлари ана шундай.

Download 354,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish