Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Иктисодиёт Университети



Download 354,5 Kb.
bet1/19
Sana07.03.2022
Hajmi354,5 Kb.
#485631
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19
Bog'liq
Маъруза матни




УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА
МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
Тошкент Давлат Иктисодиёт Университети
«Иктисодиёт ва статистика» факультети





«Фалсафа» кафедраси
Жалолова У., Тожибоева К.


Э т и к а


Маърузалар матни


Тошкент - 2005


М у н д а р и ж а

1-МАВЗУ. АХЛОКШУНОСЛИК ФАНИ ВА УНИНГ ВАЗИФАЛАРИ,


ЖАМИЯТ ТАРАККИЕТИДАГИ РОЛИ............................................3

2-МАВЗУ: АХЛОКНИНГ ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ АХЛОК ВА


МАЪНАВИЙ ХАЕТНИНГ БОШКА ШАКЛЛАРИ........................18

3-МАВЗУ: ИРОДА ЭРКИНЛИГИ ВА ШАХСНИНГ АХЛОКИЙ


МАСЪУЛИЯТИ. АХЛОКИЙ БАХО................................................39


1-МАВЗУ. АХЛОКШУНОСЛИК ФАНИ ВА УНИНГ ВАЗИФАЛАРИ,
ЖАМИЯТ ТАРАККИЕТИДАГИ РОЛИ
РЕЖА:

  1. Этика ахлок хакидаги назария. Ахлокнинг умуминсоний ва миллий, тарихий ва конкрет, диалектик ва ижтимоий характери.

  2. Жамиятни ижтимоий-иктисодий, маънавий-маърифий юксалтиришда, шахсни камол топтиришда ахлокнинг роли.

  3. Этика ва бошка социал фанлар. Ахлок ва дин. Ислом Каримов асарларида бу муаммоларнинг талкини.



1-савол. Одам одам билан тирик. Бу кухна хакикат. Аммо хар бир одам узи бир олам булиб яралган, хеч ким хеч качон бировга айнан ухшамайди. Шу сабабли хам бизларнинг хохиш ва эхтиёжларимиз, орзу ва умидларимиз, яххилик ва ёмонлик хакидаги, бахт ва мухаббат хакидаги фикрларимиз турличадир. Бундай хар хиллик бизнинг ният ва истакларимизнинг баъзан руёбга чикмаслигига сабаб булади ва узимизни омадсиздек, бахтсиздек хис этамиз ва бизга эътибор билан карашларига эхтиёж сезамиз. Бу эхтиёж кондирилмас экан, биз узимизни одамлар ичида хам бегонадек хис кила бошлаймиз, узимизга ва жамиятга ташвишлар орттириб бораверамиз.
Одам жамиятда яшаб туриб, жамиятдан холи була олмайди. Бу хол кишининг хамма ишига, жумладан, унинг ахлокий киёфасига хам бевосита уз таъсирини курсатади, унинг юриш-туришига нисбатан муайян тарбиявий-маънавий талаблар куяди. Одамларга бахо берганда, уни ёшидан, касбидан, мутахассислигидан, даражасидан катъий назар ахлокли ёки ахлоксиз экан, тарбияли ёки тарбиясиз экан, зиёли экан, укиган булса хам, укмаган экан, олим булиш осон-у, одам булиш кийин экан деб бахо берамиз. Бунда биз кишиларнинг маънавий киёфасини, хулк-атворини, яхши ёки ёмон хатти-харакатини ифодалаган буламиз.
Карангки, хар бир одам бир олам булса хам, у такрорланмас ноёб, узига хос бир муъжиза булган такдирда хам бир узи яшай олмайди, бахтли хам, бахтсиз хам була олмайди. Шундай экан, одам уз мохияти билан, табиати билан жамият билан чамбарчас боілик, жамоа булиб яшайди, тирикчилик килади, жамиятдан олади, жамиятга беради; канча олиб-бериши эса унинг акл-идрокига, виждони-иродасига, имонию-эътикодига, турмуш тарзига, маънавияти-тарбиясига боіликдир. Ахлок, хулк-атвор хакидаги этика фани бу хусусда бахс юритади, таълимот яратади.
«Мен, - дейди Президентимиз Ислом Каримов, - Абдулла Авлонийнинг «Тарбия биз учун ё хаёт – ё момот, ё нажот – ё халокат, ё саодат – ё фалокат масаласидир», деган фикрини куп мушохада киламан.
Буюк маърифатпарварнинг бу сузлари асримиз бошида миллатимиз учун канчалар мухим ва долзарб булган булса, хозирги кунда биз учун хам шунчалик, балки ундан хам кура мухим ва долзарбдир.
Чунки таълим-тарбия - онг махсули, лекин айни вактда онг даражаси ва унинг ривожини хам белгилайдиган омилдир. Бинобарин, таълим-тарбия тизимини узгартирмасдан туриб, онгни узгартириб булмайди. Онгни, тафаккурни узгартирмасдан туриб эса биз кузлаган олий максад – озод ва обод жамиятни барпо этиб булмайди»1.
Абдулла Авлоний «Туркий гулистон ёхуд ахлок» рисоласини шундай бошлайди: «Ахлок инсонларни яхшиликка чакиргувчи, ёмонликдан кайтаргувчи бир илмдур. Яхши хулкларнинг яхшилигини, ёмон хулкларнинг ёмонлигини далил ва мисоллар ила баён киладуріон китобни ахлок дейилур»2. Абдулла Авлоний фикрини давом эттириб бу муаммога чукуррок ёндошади:
«Ахлок илмини укуб, билуб амал килган кишилар узининг ким эканини, жаноби Хак на учун халк килганини, ер юзида нима иш килмок учун юрганин билур. Бир киши узидан хабардор булмаса, илмини, уламони, яхши кишиларни, яхши нарсаларни, яхши ишларнинг кадрини кимматини билмас. Уз айбини билур, икрор килуб, тузатмакки саъй ва кушиш килган киши чин баходир ва пахлавон кишидур»3.
Ахлок - русча – морал, лотинча «mores», «moralis» сузларидан олинган булиб, маъноси хулк, одат демакдир.
Ахлок - ижтимоий онгнинг муайян шакли булиб, кишиларнинг ижтимоий ва шахсий хаётида бир-бирларига булган муносабатларининг, яъни хатти-харакат принциплари ва нормаларининг йиіиндисидир. Ахлок сузи, тушунчаси хам арабча булиб, хулк сузининг куплигидир.
Ахлок кишиларнинг феъл-атвори, юриш-туриши, уларнинг ижтимоий ва шахсий хаётдаги узаро муносабатларини тартибга солиб туради. Ахлок нормалари жамият ёки муайян гурух томонидан шахс феъл-атворига куйиладиган талабдир. Бу нормалар шахснинг жамиятга – Ватан, давлат, миллат, гурухга муносабатини, шунингдек, шахснинг турмушдаги, айрим кишиларга, касби-корига, мутахассислигига, хатто уз-узига булган муносабатлардаги хатти-харакатни хам уз ичига олади.
Кишилик жамиятининг илк даврларида ахлок нормалари – юриш-туриш коидалари ва одоб принциплари кишиларнинг мехнат килиш жараёнида вужудга келиб, уларга риоя килиш урф-одатга, анъанага айланиб боради. Кейинчалик жамият, ижтимоий хаёт тараккий этиб, аклий мехнат жисмоний мехнатдан ажралгач, мехнат таксимоти юз бергач, одамларнинг юриш-туриш коидалари, одам ахлокининг мохияти хакидаги масалалар бир бутун фалсафий билимлар системасига солинади, маълум даражада мустакил фанга айланади. Шу тарика этика, яъни ахлок хакидаги таълимот пайдо булади.
Этика – грекча-юнонча «ethos» деган суздан олинган булиб, бунинг маъноси хулк-одат демакдир. Этика, яъни ахлок хакидаги фан, узбек тилида хозирги пайтда ахлокшунослик фани деб хам юритилади. Лекин биз этика фани деб юритишимизни маъкул топдик. Сабаб бу ном дунёда юритиладиган стандартга мос келади, деб уйлаймиз, гарчи фаннинг номлари кандай йусинда юритилмасин, унинг мазмунига путур етмайди, шакл мазмунни, мохиятни тубдан узгартириб юбормайди, гарчи таъсир этса хам.
Этика одамларнинг юриш-туришида, ахлокида тарихан узгариб турадиган, ривож топиб, тараккий этиб борадиган принципларни, ахлокий норма, коидаларни; ахлокнинг манбаи ва келиб чикишини, ахлокий категорияларни яъни яхшилик ва ёмонлик, ор-номус, виждон каби умумий тушунчаларни, ахлокий эътикод, маслак ва хис-туйіуларни изохлаб беради. Шунингдек, ахлокнинг абадий муаммолари булган – ахлокий бахонинг мезони нимада, ахлокда хакикат борми, ахлокий эркинлик нима, инсон уз хатти-харакати учун жавобгарми, масъулми каби саволларга жавоб ахтаради.
Этика фан сифатида ахлокни, одоб-хулкни, ахлокий муносабатларни акс эттирибгина колмай, балки одам интилиши лозим булган максадни, яъни юксак ахлокий іояни, бу іояни, яъни бизнинг пировард стратегик максадимиз булган – озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт іоясини амалга оширмок учун кандай яшаб, кандай харакат килмокликни маъноси очиб берилади, одамларнинг юриш-туриши кандай деган саволгагина эмас, балки кандай булиши керак деган саволга хам жавоб беради. Шунинг учун хам ахлокий иллатлар танкид килинади, одамларнинг хатти-харакатига юксак ахлокий іоя ва максад нуктаи назаридан катъий бахо берилади.
Хулк, одоб деганда иктисодий тузум такозоси билан, турмуш шароитининг алохида тарзидан, традицияларидан, анъаналаридан, урф-одатларидан пайдо булган, бирок мунтазам карашлар, коидалар, йул-йуриклар системасига кирмаган муносабатлар хусусияти тушунилади.
Демак, хулк одамларнинг амалий хатти-харакатлари, одамлар уртасидаги амалий муносабатлар, ахлок ижтимоий онг билан боілик булиб, мазкур хатти-харакат принциплари ва нормаларининг ахлок талаблари шаклида ифодалаб берилганидир, этика булса ахлок принциплари ва нормаларининг изохлаб ва асослаб бериш демакдир, яъни ахлок хакидаги назариядир.
Ахлок нормалари пассив эмас, балки улар хам жамият хаётида, хам шахс турмушида фаол таъсир курсатадиган мухим фактордир. Иліор, тараккийпарвар ахлок нормаларининг таълим-тарбияга таъсири ижобий булади, реакцион хулк нормаларининг таъсири эса жамиятда хам, шахс тарбиясида хам салбий булади.
Маълумки, кишилик жамияти доимо тараккиётда экан, унинг ахлокий. Маънавий карашлари хам доимо узгариб, ривожланиб, тараккий этиб боради. Яхшилик ва ёмонлик хакидаги тушунчалар хам тарих давомида узгариб келди, аввал инфийлик, партиявийлик нуктаи назаридан караб бахо берилади. Ибтидоий жамоа тузуми билан бугунги жамиятда татбик этиладиган ахлок тушунчаларига бир хил ёндошиб булмайди. Масалан, илк ибтидоий жамиятда касалларни, кексаларни улдириб ейиш одат булган, уят хисобланмаган. Шундай экан, хамма ижтимоий ходисаларга реал ёндошилгандек, ахлокий ходисаларга хам конкрет, диалектик, тарихий ёндошмок такозо этилади.
Этика кадимда физика ва логика билан биргаликда фалсафанинг узвий учинчи кисми хисобланар эди. Кейинчалик Арасту биринчи булиб «Этика» дарслигини ёзгач, у алохида фалсафий йуналишдаги фан макомини олди. Этиканинг бошка фалсафий фанлардан фарки, узига хослиги шундаки, унда назария билан амалиётнинг, практиканинг омухталигидир, уйіунлигидир.
Кадимги антик давр донишмандларининг фикрича, фалсафани азим дарахтга, чинорга киёс килсак, унинг илдизи табиат хакидаги таълимотлар, пояси – мантик, меваси эса – этикадир. Дархакикат, билим – акл булоіи, ахлок эса - хаёт чироіидир, ёки билим – хазина, ахлок эса фазилатдир.

Download 354,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish