нема сифатида бах,оланиши эса иккиламчи булиб, жа-
мият тарак,к,иётининг — тил (нутк) тарак,к,иётининг
муайян даврида, кейинги боск,ичларида юзага келган,
«яратилган».
Хуллас, товуш нутк, бирлиги сифатида нутк,ий фао-
лиятни, нутк,ий жараённи
таъминловчи моддий бирлик-
дир.
Шундай кдлиб,
1. Товуш — нутк, бирлиги, фонеманинг нуткдаги
вок,еланиши, \аракати, унинг моддий асоси.
2. Товуш - хусусийлик сифатида физик, акустик,
физиологик ва лисоний (лингвистик) белгиларга эга.
3. Товуш — тил
(
hvtk
J
бирликларининг (морфема,
лексема, сузларнинг) моддий
k
,
o
6
hfh
,
ифода томони
сифатида муайян предмет билан богланади.
4. Товуш фонеманинг вок,еланиши сифатида муайян
бирликларни фонетик-семантик жи^атдан фаркдайди,
ижтимоий вазифа бажаради. ижтимоий а\амиятга эга
булади.
5. Х,ар бир товуш фонема булиш к,обилиятига эга.
Товуш фонемага, фонема товушга утиб туради.
6. Товуш тарихий — этимологик — келиб чик^ши,
пайдо булиши жи\атидан бирламчи, фонема-иккилам-
II. Суз
Нутк, бирлиги булган суз (суз формаси) нутк, фао-
лияти билан бевосита боЕланади,
нутк, жараёнида
вок,еланади. Шунга кура у нутк, бирлиги, нутк, «бойлиги»
х,исобланади. Аслида суз (суз формаси) нутк, бирлиги
булган
товушдан
—
товуш
комплексидан
иборат
ижтимоий белгидир. Суз (суз формаси)
реал бирлик,
хусусийлик, аникушк сифатида мавжуд булади. Бошк,а-
ча айтганда, «Лексема — тил бирлиги тайёр ва турлича
имкониятлар мажмуаси булса, суз унинг вокеланиши,
228
руёбга чикиши, аник, шакл, мазмун ва вазифа кашф
этган моддий куринишидир. Хар бир лексема нуткда
муайян суз сифатида намоён булади».141 Демак,
лексема
ва суз умумийлик ва хусусийлик диалектикаси билан
богланган булиб, суз хусусийлик сифатида умумийлик-
нинг — лексеманинг амалдаги куриниши, \аракати,
муайян вазифа бажаришидир.
Шундай кдлиб, тил бирликлари булган лексе-
маларнинг «... нуткда вок,елашган аник, шакл, мазмун ва
вазифага эга куринишига с^з дейилади».142
Хулоса шуки, лексема ва
суз муносабати аслида тил
ва
нутк, богликлигининг,
узаро
алокдцорлигининг
муайян бирликлардаги аник, куриниши, тасдигидир.
Нутк, бирлиги булган суз, айтилганидек, товушдан
ташкил топган ижтимоий - индивидуал белги булиб,
шунга кура у моддийлиги билан —
даставвал тозуш
томони (перцептив вазифаси) билан ажралиб туради.
Сузнинг нутк, фаолиятидаги
асосий
вазифаси
атама-номинатив вазифа булиб, у объектив борлик,-
даги турлича муайян нарса-предмет. iap, вок,еа-дод«;са-
лар, х,аракат-х,олатлар, белги-хусусиятлар билан богла-
нади, уларни ифода этади, англатади,
улар хакида
муайян маъио, тушунча беради. Айни вактда суз
жамият аъзолари хотирасида мухрланиб, улар томони-
дан бир хилда кабул килинади, бир хилда тушунилади.
Шунга кура у ганда, матнда кдйд этилиб, кузаткшда
берилади.
Маълум булдики, суз товуш томоиига (перцептив
вазифаси), атамалик хусусиятига (номинатив вазифаси)
\амда маъно, тушунча ифодалашига (сигнификатив
вазифаси) кура нутк
бирлиги сифатида мукаммаллиги,
фонема (товуш) ва морфема каби тил биоликларини уз
гаркибига олиши. коммуникатив жараё да етакчилик
килиши билан ажралиб тура;;и, мухим сакалади.
Do'stlaringiz bilan baham: