Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а. Низомов, Н. Алим улов



Download 3,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet21/53
Sana23.06.2022
Hajmi3,62 Mb.
#695409
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   53
Bog'liq
2 5204398802424830436

Т . С . М у х д м е д о в
(1965,1993), Б.Р.Жураев (1977), Х.М.Махмудов (1980), 
А.А.Хоназаров (1983), С.Р.Саидова (1983), А.Н.Нигматов 
(2005) лар томонидан атрофлича урганилган. Мутахассис- 
ларнинг эътироф этишларича, бу жараён, айникса, Зарафшон 
водийсининг 
урта кисмларида ута ривожланган булиб, 
биргина Окгепасой ва Андоксой оралигидаги 220 кв.км. 
майдонда 100 дан ортик жарланиш учоги кузатилади (Баратов 
П. 
2003). 
Урганилаётган 
худудда 
олиб 
борилаётган 
кузатишларнинг натижаларига кура жарларнинг аксарияти 
чизикли тартибда ривожланган булиб, планда дарахтсимон 
шакл касб этади. Чунки, уларнинг ривожланиши вактинчалик 
окар сув узанларининг йуналишларига мос булиб, хар бир 
янги шаклланаёттан тармок ёнлама, узан эса жарлик
Жар соф тур кий узакдаги тушунча булиб «ёрилиш» Жанубий Гарбнй У збсиктонда «жорилиш» 
сузининг умаштирилиши, кискарипш туфайли «жар» тнрзини олгандир. Узбек халк табиий географик 
тершшларида жарнинг бошланиш кисми Самарканд, К^апщадарё, Сурхондарв вилоятларида тупрок; 
копламининг йирилишига шпора сифатида «жирна» деб аталади.
41


ривожланаётган бош ирмок; хисобланади. Агар бу холатни 
«Зарафшон водийси урта кисмининг базис юзалари б)Шлаб 
жарланишнинг ривожланиш боскичлари» номли картага 
солиштириб курадиган булсак ёки тармоклар, яъни ёш 
жарликлар хосил булаётгаи йуналишлар базис юзасининг 
I тартибли майдонларига, жарланишнинг узак кисмлари эса 
базис юзасининг II тартибли майдонларига тугри келишини 
курамиз. I тартибли базис юзалари геоморфологик жихатдаи 
бирмунча тик (30-40°), II тартибли юзалар эса биринчисига 
нисбатан бироз ётик (10-15°) майдонларни ташкил этади. Х,ар 
иккала холатда хам жарланиш содир булаётган жинслар 
калинлиги уртача 8-12 м дан иборат булган лёсс катламлари- 
дан иборат эканлигини куриш мумкин. Зарафшон водийси- 
нинг урта кисмларида лёсс кдтламлари дарёнинг I-II тартибли 
террасаларидан юкорига томон сидиргали тарзда адир 
минтакасини коплаб олган булиб, юкорига кутарилган сари 
калинлик даражаси бирмунча камая боради. Энг калин лёсс 
катламлари денгиз сатхидан такрибан 360-450м баландлик- 
даги худудлар буйлаб учрайди. Жарланиш жараёни хам айнан 
шу курсаткичдаги баландликларда кучли ривожлангандир. 
Уларнинг морфологик курсаткичлари турли ахамият касб 
этади. Жанубий Нурота тизмасининг жанубий ён багридаги 
Хотинкочдисой, Ровонхона, Тошбакалисойнинг юкори кисм­
лари буйлаб жарларнинг давомищшк даражаси 300-400 м. 
дан ошиб кетгани холда, чукурлиги юкори кисмларида 5-6 м. 
ни ташкил этади. Аксарият холларда жарланиш кучайган 
йуналишлар буйлаб хар иккала ёнбагир тик емирилган холда, 
юкоридан куиига томон улар кенгая боради ва унта мос 
равишда саёзлашади. Шу боисдан кадимги жарлар мавжуд 
майдонлар буйлаб ёнбагирлар бирмунча ётик, айрим холат- 
ларда эса эфемер ва эфемероидлар билан копланган тулкин- 
симон ривожланган юзаларга айланганини курамиз Цлмий 
манбаларда курсатилгани каби жарланиш Зарафшон водийси- 
нинг урта кисмларида жуда кучли ривожланган ва бу холат- 
нинг юзага келишида куйидаги табиий ва антропоген омил-
42


ларнинг мавжудлиги, деб биламиз. Бу холатни дастлаб жой- 
нинг геологик тузилиши, айникса, литологик х;олати билан 
чамбарчас богликдир. Чунки сув эрозиясига мойил лёсс ёт- 
кизикдари Зарафшон водийсининг хдр иккала ёнбагри буйлаб 
кенг таркалгандир. Жарликларнинг вужудга келишида фаол 
иштирок этувчи навбатдаги кулайлик тектоник омил тарзида 
намоён булади. Локал тартибдаги тектоник ёрикдар контури 
билан ифодаланувчи ён тармокдар вактинча о кар сув 
зЬанлари тарзида намоён булади, натижада шиддатли оким 
туфайли жарланиш учун кулай шароит юзага келади. 
Регионал тартибдаги Октов тизмаси буйлаб ривожланган 
тектоник ёрикларнинг тармокдари уларок шаклланган локал 
тартибдаги тектоник ёрикдар бир-бирига параллел, регионал 
тартибдаги тектоник ёрик йуналишига перпендикуляр колда 
ривожланган булиб, сон-саноксиз сойлар йуналиши билан 
мутаносиб келади. Биргина Октовнинг жанубий ёнбагри 
буйлаб аэрофотосуратлар ва 1:100 ООО маспггабдаги топо- 
карталар асосида юздан ортик локал тарздаги тектоник 
ёриклар йуналиши аникданди. Бу курсаткичларнинг барчаси 
жарланиш жараёни жойнинг тектоник холати билан 
чамбарчас боглик эканлигидан далолатдир.
Урганипаётган худуднинг геоморфологик хусусиятлари, 
жарланиш учун мухим булган учинчи омил тарзида намоён 
булишини курамиз. Чунки тулкинсимон ривожланган адир 
минтакасида вактинча окар сув ёнбагирлар буйлаб тартибсиз 
эмас, аксинча маълум узанлар 
буйлаб
х,аракатланишига, ир- 
мокдарнинг бир-бири билан кушилиб, шиддатли оким, еми- 
рувчи кучга айланишига шароит яратиб беради. Ёнбагирлар- 
нинг етарли даражада тиклиги (баъзан 45-50° гача хатто 
ундан хам юкори) сув харакатининг янада шиддатли туе 
олишига шароит яратиб беради. Жилгалар бошланишидаги 
«сел учоги» номи билан маълум булган ярим доирасимон 
шаклдаги геоморфологик хосилалар буйлаб кор суви, ёмгир, 
айникса, жала тарзидаги ёгин суви киска вакат ичида йигилиб 
жарлик хосил килувчи, вайрон этувчи кучга айланади.
43


Ёнбагирларнинг К^уёш нур сочишига кура - унг ёки терс 
жойлашуви хам маълум микдорда жараённи, кучайтириши 
ёки аксинча сусайтириши мумкин. Терскай ёнбагирларда хор 
холлами бирмунча тургун, секин эрувчан, демак, емирув- 
чанлик даражаси пастрох, жануб ёнбагирларда эса ушбу 
холат аксинча булиб, жарланиш бирмунча жадалрок кечади, 
чунки хор коплами тез эриб, емирувчанлик даражаси ошади. 
Шу боисдан Жанубий Нурота тизмасининг жануби-шаркий 
ёнбагирлари жарланиш энг тигиз таркалган худудлар тарзини 
олган.
Навбатдаги омил - Зарафшон водийсида икдимий 
элементлар узига хос холатда шакллаиади. Йил лик ёгин 
микдори адир минтахасида 300-350 мм атрофида кузатилиб, 
жала тарзида тушиши, айиикса, бахор фаслида хор холлами 
бирмунча тургун булсада, эриш даражасининг кескин кечиш 
холлари тез-тез такрорланиб туриши сабабли, хор ёгишидаи 
кейии кузатиладиган ёмгир ёки хаво хароратининг хиш 
фаслида хам баъзан кескин илиши бу холатнинг содир 
булиши учун хулай имконият яратиб беради. Зарафшон 
водийси ички сувлари, жарланиш жараёнининг фаоллашуви- 
ни таъминловчи энг мухим омил, деб билмок лозим. Ушбу 
жараён фаол кечувчи Зарафшон водийсининг адир минтахаси 
буйлаб ер ости сув сатхи 17-25 м, баъзан ундан хам чукуррох 
хатламларда ётади. Демак, тупрох юзаси курух тарзда 
кузатилсада, вактинча охар сувлар таъсирига тез берилувчан- 
лиги, яъни емирилиш даражаси уз кучини сакдаб холади. 
Чунончи, жарланиш кетаётган худудлар буйлаб вактинча сув 
узанларидан булак ички сув турлари кузатилмайди. Демак, 
жарланиш жараёнининг ривожланиши учун вахгинча окар 
сув узанлари асосий омил тарзида намоён булиб, унинг 
меъёрий даражаси ушбу жараённинг шаклланиш тезлигини 
анихлаб беради. Жумладан, жил га буйлаб харакатланаётган 
охимнииг харорати, кимёвий таркиби хамда улчами, яъни оз- 
куплик хусусияти. Кукламги илик охимлар, киш фаслидаги 
эриган хор суви каби емирувчанрох булгани сингари,
44


кимёвий таркиби турли тузларга туйинган холда шаклланган 
ок;имларнинг хам агрессивлик даражаси чучук окимларга 
нисбатан кучлирокдир. Худди шунингдек, жил га буйлаб 
харакатланаётган окдмнинг улчам жихатдан купрок; тарзда 
харакатланиши 
катта 
майдонлар 
буйлаб 
жарланишни 
кучайтириш хусусиятига эга эканлиги билан белгиланади.
Зарафшон водийсининг урта кисмлари буйлаб лёсс кат- 
ламларининг кенг ва бирмунча калин таркалиши, жарланиш 
жараёнини янада фаол ривожланиши учун кулай шароит 
яратиб беради. Чунки лёссли асосда шаклланган оч ва кисман 
типик буз тупрокларда эрозиядан химоя ролини ^товчи 
усимликлар бирмунча сийрак булган чириндили хатлам юпха, 
емирилишга мойил булган лёссли кдтлам тез очилиб колади. 
Натижада, жарланиш жараёни кучаяди. Шу боисдан 
республикамиз буйича лалмикор дехкончилик килинадиган, 
адирларнинг яйлов тарзида фойдапаниладиган 700 минг 
гектар ери жарланишга учраган (Баратов, 1996).
Зарафшон водийсининг урта кисмларида жарланишнинг 
кучайиши жойнинг органик дунёси холати билан хам узвий 
богликдир. Сабаби, купгина хиялиги катта майдонларда 
усимликларнинг сийрак учраши, натижада тупрок юза кат- 
лам ининг ювилиб эрозияга мойиллик даражасининг ошишига 
сабаб булади.
Юмронкозик, дала сичхони, кушоёк каби кемирувчи 
жониворлар казиган инлар йуналиши буйлаб харакатланувчи 
ёмгир, хор суви окими, айющса, нишаблик баланд булган 
майдонлар буйлаб суффозиянинг авж олиши натижасида худди 
шу йуналишлар изидан жарланиш кучайишига сабабчи булади.
Жарланиш учун табиий географик шароитнинг кулайлиги 
антропоген таъсир туфайли янада ошади. Бу борада айнан 
жарланиш кенг таркалган худудлардан махаллий ахолининг 
яйлов сифатида фойдаланиши етакчилик килмохда. Чунки, 
айникса, адир минтакаси буйлаб яйлов майдонига нисбатан 
чорва туёх сони меъёридагидан ортих. Айрим ахоли 
пунктлари атрофида (масалан, Окгепасой буйлаб) чорва
45


туёкдари остида тупрок; коплами шунчалар кучли эрозияга 
учраганки, кир ёнбагирлари буйлаб чукурлиги 60-70 см, 
кенглиги 50-80 см, узунасига бир неча юз метрли чукурликни 
ташкил этувчи жуяклар тарзида шакллангандир. Уларнинг 
айримлари аллакдчон жарланишнинг биринчи боскичини 
утамокда. Шу боисдан жарланиш даражаси Самарканд шахри 
атрофида 0,52 ва 0,8 кв.км.ни, Иштихон туманига тегишли 
худудлар (яъни б из тал кин этаётган майдонлар) буйлаб 1,5 
кв.км. зичликка эгадир (Нигматов, 2005).
Лалмикор дехдончилик; килинадиган бирмунча кия ён- 
багирларни нотугри шудгорлаш хам ушбу жараённи 
кучайтиришга сабабчи булмокда. Шу боисдан республикамиз 
буйича лалмикор ерларнинг 20% хавфли даражада сув эро- 
зиясига учрагандир. Зарафшон водийсининг урта кисмларида 
бу курсаткич янада юкорирок.

Download 3,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   53




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish