Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а. Низомов, Н. Алим улов



Download 3,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/53
Sana23.06.2022
Hajmi3,62 Mb.
#695409
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   53
Bog'liq
2 5204398802424830436

Кимёвий 
нураш. Нурашнинг бу тури асосан сув, хаво 
(С02 ва 0 2) хамда микроорганизмлар таъсирида кечади. 
Маълумки, барча тог жинслари сув 
таъсирида маълум
28


микдорда эрийди. Айни^са, сув таркибида эриган карбонат 
ангидрид мивдори купайса, бу жараён янада кучаяди. Эриган 
карбонат ангдрид эса, атмосфера ёгинлари таркибида купрок 
учрайди, чунки кор ёмгир суви у ни каводан купрок ютиб 
олади. Натижада атмосфера ёгинларининг табиатда эришидан 
косил буладиган карбон кислотаси жинсларини эритувчанлик 
даражаси кескин ошади. Карбонат ангидриднинг сувда 
эришидан косил буладиган карбон кислотаси таъсирида 
силикатларни парчалаб, уларнинг таркибидаги кремнозёмни 
кайдаб чикаради, кислотанинг узи эса силикат металларига 
кушилади ва улар билан биргаликда тур ли карбонат кислота 
тузларини косил килади, бу тузларнинг купчилиги кар колда 
осон эрийди. Кийин эрийдиган монокарбонатлар (кальций 
карбонат) карбон кислота ипггирокида осон эрийдиган 
биокарбонатларга (кальций гидрокарбонатга) кам айланади. 
Бундан ташкари, сув сувсиз минералларга кушилиши ва 
уларни сувли минералларга айлантириши мумкин. Масалан, 
кизил темиртошнинг лимонатта, ангидриднинг гипсга 
айланиши ушбу жараёнга мисол булади. Шундай килиб, 
кимёвий нураш натижасида тог жинси таркибидаги дастлабки 
мураккаб минераллар, оддийрок минералларга парчаланади 
(С.В.Колесник 1966).
Биологик нураш. Тирик организмларнинг тог жинсларига. 
таъсири натижасида биологик нураш содир булади. Тог 
жинслари таркибидаги майда ёрикдар буйлаб усган усимлик, 
бута баъзан арча каби йирик танали дарахтлар ривожлана 
бориб, ёршутарнинг кенгайишига, натижада тог жинсларининг 
парчаланишига сабабчи булса, иккинчидан тог жинсларининг 
таркибига таъсир этадиган эритмалар ажратиб чщариб, уларни 
емиради ва тог жинслари кичик булакларга ажралиб, 
парчаланиб кетади.
Умуман олганда, нурашнинг барча (физик, кимёвий, био­
логик) турлари бир-бири билан узвий алокада булган колда 
ва бир-бирларини ривожлантирадиган равишда кечади.
29


Нурашнинг табиатдаги роли ва географик таркалиш
хусусиятлари. Ер юзасининг барча худудларида хам нураш 
жараёни юз бериб, унинг уч туридан бири устуворлик килади. 
Демак, нураш гарчанд барча худудлар буйлаб юз берсада, бу 
жараённинг ривожланиши бир хил тарзда кечмайди. Чунки 
нураш омиллари булган харорат, харорат амлитудаси, сув 
микдори турли жойларда турличадир. Натижада нураш 
туфайли кичик булакларга ажралган тог жинсларига айланган 
коплам калинлиги (нураш пусти) хам турли жойда турлича 
булиши мумкин. Бу курсаткич икдим шароити, нураш 
омилларининг фаолият даражасига кура бир неча см дан 
(хдрорат паст нукталарда) 100 м гача (харорат ва нам етарли 
булган мингакаларда) етади. Дар кандай шароитда хам нураш 
пустининг куйи чегараси сизот сувининг юкори сатхига кадар 
давом этади. Демак, курсатилган кдтлам буйича уваланган 
тог жисмларининг физик, кимёвий холати фаоллашади ва бу 
жинслар гравитацион куч, шамол, сув, муз таъсирида бир 
жойдан иккинчи жойга к^ча бошлайди. Натижада юз берган 
харакат 
туфайли 
уваланган 
жинслар 
янада 
майда 
заррачаларга булинади ва ту прок копламининг шаклланиши 
учун зарурий шароит вужудга келади. Маълумки, хар кандай 
ту прок турт органик кисмдан ва говак минерал массадан 
иборат булиб, 
нураш 
махсулотлари билан 
биологик 
омилларнинг узаро таъсири натижасида хосил булади.
Нураш пустининг шаклланиш даражаси, албатта, унинг 
тури билан хам узвий боглик холда кечади. Чул зонаси 
6jftuia6 бир кеча-кундуз мобайнида хаво харорати кескин 
узгарганлиги учун физик нураш хукмронлик килиб, нам кам 
булганлиги учун кимёвий нураш сусаяди. Тупрок копла- 
мидаги нам пастдан юкорига томон кутарилиб чикади ва 
нураш пустида туз заррачалари тупланиб, тупрок коплами­
нинг шурланишига сабабчи булади.
Нам ва харорат етарли булган тогли худудларда физик 
нураш билан биргаликда кимёвий нураш хдмда биологик 
нураш хам авж олиб ривожланади. Шу боисдан, бу ерда
30


тупрок хосил булиш жараёни кечади. Юза катлам бир неча 
унлаб метргача нурайди. Хатто йирик тектоник ёрикдар утган 
худудлар буйлаб (зона ослабления ) нураш жараёни юзлаб 
метр калинликда кечади. Аммо кияликнинг юкорилиги, 
шамол, сув, кор кучкилари, музликларнинг харакати туфайли 
нурок жинсларнинг бир жойдан иккинчи жойга кучиши куп- 
лаб кузатилади. Натижада нурок жинслар бир жойда купрок 
тупланса, иккинчи жойда юпкдлашади. Уларнинг ушбу 
холатига мутаносиб равишда тупрок копламининг ривож- 
ланиши хам турлича кечади. Х,агго баъзан кояли жинслар 
очилиб колган худудлар буйлаб тупрок; коплами учрамайди.
Баланд тог минтакалари буйлаб харорат бирмунча паст, 
айникса, хатго ёз фаслида хам сув музлаши мумкин. Шу 
боисдан тог жинсларинииг ёрикдарида тупланган сув хам 
музлаб ва кундузлари хароратнинг кутарилиши туфайли яна 
эрийди. Х,аво хароратининг бу тарика кескин кутарилиши ва 
совиши натижасида тог жинсларинииг хажми хам узгаради, 
чатнаш даражаси кучаяди. Натижада физик нураш фаол- 
лашади. Аммо нураш жараёни йил буйи бир хил тарзда эмас, 
фасллар буйлаб танлаб ривожланади. Яъни бахорнинг охири, 
ёз ва кузнинг дастлабки кунларида фаолрок, колган пайтлари 
эса, сустрок кечади. Шу боисдан баланд тог минтакасида 
тупрок хосил булиш жараёни бирмунча секин ривожланади.
Кдйси бир баландлик минтакасида булмасин, тог 
жинслари нураган жойда урнашиб колиши натижасида хосил 
булган ёткизикдарни Е.В.Шанцер (1966) элювий дея атаган. 
Шу боисдан элювий ё-щизикларнинг она жинслар билан 
узвий бирлиги, таркибий тузилишига нисбатан ухшашлиги, 
ушбу ёткизикдар учун жуда хос хусусиятдир. Элювийлар- 
нинг яна бир хос хусусияти уларнинг таркибида узга 
таркибли ёткизикларнинг аралаш тарзда учраши, сув 
таъсирида силликланиши, сараланиши ёки катлам-катлам 
холда булиши кузатилмайди. Баланд тог минтакалари буйлаб
' Зона ослабления - рус тилидаги тушунча булиб, у тектоник ериклар атрофида тот жинслар 
монолиглигининг бузилиши, натижада говакдорлик даражасининг ошишини билдиради.
31


мавжуд булган криоген* зоналарда манфий хдрорат туфайли 
юзага келган элювийлар кузатилади. Х,ар кандай х,олатда хам 
элювийлар таркибини катта-кичик улчамдаги харсанглар, 
бурчаклари киррадор чакик жинслар, улчами 1-10 мм дан 
ошмайдиган тог жинси булаклари ташкил этади.
Элювийлар тупрок копламининг шаклланишида мух,им 
роль уйнайди. Бундай тупрокдар генетик келиб чикишига 
кура автоморф ва гидроморф гурухдарга ажратилади.

Download 3,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   53




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish