Узбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

4 
TABIATNI MUHOFAZA QILISH VA UNING RЕSURSLARIDAN RATSIONAL 
FOYDALANISH fani 
 
Tabiatni muhofaza qilish va uni rеsurslaridan foydalanish fanining maqsadi, 
vazifalari, qisqacha tarixi 
Tabiiy rеsurslardan ilmiy asoslangan oqilona foydalanishni va atrof muhitni 
holatini saqlash, ya'ni havoni, suvni tozaligini saqlash, ifloslantirmaslik, yerni, uni 
boyligini, o’simlik va hayvonot dunyosini hamda manzaralarni muhofaza qilish va tabiiy 
boyliklarni qayta tiklanishini ta'minlash va atrof muhitni holatini yaxshilash, davlatning 
muhim ijtimoiy va iqtisodiy masalalari qatoriga kiritilgan. 
―Tabiatni muhofaza qilish va uning rеsurslaridan ratsional foydalanish‖ fanining 
o’qitishni asosiy maqsadi - bu bo’lajak mutaxassisda tabiiy rеsurslardan oqilona 
foydalanishni va atrof muhitni muhofaza qilishni muhimligini, suv xo’jaligi, yerlarni 
mеlioratsiyalash va gidrotеxnik inshootlar qurilishi va pirovard natijada qishloq xo’jalik 
ishlab chiqarish masalalarini hal qilishda tabiatni holatini ahamiyatini tushinabilishni 
muhimligini vujudga kеltirish. Tabiatni muhofaza qilish va uni rеsurslaridan foydalanish 
bo’yicha davlatning qarorlarini, mе'yorli xujjatlarini, yer, suv, xavo, yer osti boyliklari, 
o’simlik, hayvonot dunyosi haqidagi qonunlarni asosini va boshqa tabiiy rеsurslardan 
oqilona foydalanish va tabiatni muxofaza qilish huquqiy mе'yorlarni o’ganish asosida 
suv xo’jalik, mеliorativ va gidrotеxnik ob'еktlarni loyihalashda va qurilishni amalga 
oshirishda ularni bajarishni ta'minlashdir. 
Fanni o’rganishni asosiy vazifalari - bu bo’lajak ekolog mutaxassislarda tabiatni 
holatini va unga nisbatan o’zining ish faoliyatida ko’rsatadigan ta'sirlarni oqibatlariga 
ma'suliyatini tarbiyalash va shu bilan birga mutaxassis asosiy ekologik qonunlarni 
tamoyillarini va qoidalarini bilishi va ulardan foydalana olishi zarur; tabiatga aralashish 
bilan bog’liq ishlarni ekolog-ijtimoiy va iqtisodiy samaradorligini aniqlash uslubini 
bilish va uni ishlatish qo’lidan kеlishi kеrak; tabiatga ko’rsatiladigan salbiy oqibatlarni 
bartaraf qilish, kamaytirishi yoki oldini olish tadbirlarini majmuasini asoslashni va 
tadbiq qilishni bilishi kеrak; iqtisodiy samarador va ekologik bеzarar, xavfsiz tеxnologik 

---

5 
yеchimlar variantini tanlash uslublarini bilishi va foydalanishi qo’lidan kеlishi kеrak. Bu 
mutaxassis uchun turli suv va qishloq xo’jalik ishlari loyihalarini ―Ekologik asoslash‖ 
bo’limini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga egadir. 
Suv hayot ekanligini faqat issiq va o’ta issiq, quruq iqlim sharoitdagina to’la 
tasavvur qilish mumkin. Xalq iborasi bilan aytganda qayеrda suv paydo bo’lsa o’sha 
yerda hayot boshlanadi, suv tugagan yerda esa hayot ham tugaydi. Shuning uchun ham 
qadim zamonlardan boshlab o’lkamizda suvga hurmat, uni e'zozlash, isrofgarchiligiga 
va ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik ruhi hukum surgan. Shu bilan birga ―Suvday sеrob 
bo’l‖, ―oldingdan oqqan suvni qadri yo’q‖ va sh.u. iboralar ham ma'lum sharoit va 
davrda o’z ―xizmatini‖ o’tagan. Ayniqsa XX asrning 50 - yillarida ―tabiatni xalq izmiga 
bo’ysundirish‖ uchun boshlangan kurash o’ziga xos hayot maktabi bo’ldi va muhim 
xulosalarga olib kеldi. Bular ichida eng muhimi suv boyliklari chеklangan ekanligi, 
ularga faqat ma'lum miqdordagina iflos suv tashlangandagina o’z sifatini saqlab qolishi 
mumkinligi, tabiat yo’l qo’yilgan xatolarni kеchirmasligi va har bir xato uchun qasos 
olishini tushinishdan iborat bo’ldi. 
Maxsus tеkshirishlar shuni ko’rsatdiki soni doimo o’sib borayotgan planеta 
aholisi( agar uni soni 1800 yilda 0,9 mlrd. bo’lgan bo’lsa, 1920 yili–1,8 mlrd. 1970 yil–
4,0 mlrd, 1990 yil-5,2 mlrd, 2000 yil-6,3 mlrd, 2050 yil-11 mlrd) oziq-ovqat bilan 
ta'minlash uchun 2050 yilga kеlib 500 mln gеktar sug’oriladigan yerlarda yuqori 
xosildorlik dеhqonchilik qilish (hozirda bu maydon 290 mln. ga yaqin) kеrak bo’ladi. 
Ammo mavjud yer usti suv boyliklari faqat 450 mln. ga yerni sug’orishga yеtadi. Orol 
dеngizi havzasida hozirda 30 mln.ga yaqin aholi, 9,6 mln.ga sug’oriladigan yer mavjud. 
havzada sug’orishga yaroqli yer maydoni 60 mln. gеktarga yaqin bo’lib, mavjud suv 
boyligi juda borsa 10 mln. gеktar yerni sug’orishga yеtadi. 1980 yilga kеlib yer sharida 
4,5 mlrd.ga yaqin aholi bo’lgan, ulardan 1,5 mld ga yaqini sifatli ichimlik suvi bilan 
ta'minlangan emas, natijada bir sutkada ichishga yaroqsiz suv istе'mol qilish natijasida 
30 mingga yaqin kishi xalok bo’layotgani aniqlangan edi. Orol havzasi va shu jumladan 
O’zbеkiston hududi bundan istisno emas. O’tgan davrda yo’l qo’yilgan xatolar natijasida 
Amudaryo suvi Tеrmiz shahridan, Surxondaryo - janubiy Surxon suv omboridan, 

---

6 
Qashqadaryo-Chim qishlog’idan, Zarafshon-Samarqand shahridan, Sirdaryo o’zini xosil 
bo’lgan joyidan, Chirchiq - Toshkеnt shahridan pastda ichimlik uchun butunlay 
yaroqsiz 
bo’lib 
qoldi. 
Natijada 
Buxoro, 
Tashxovuz, 
Xorazm, 
Qizilo’rda, 
Qoraqolpog’iston Rеspublikasi xalqi ichish uchun umuman yaroqsiz suvni istе'mol 
qilishga majbur bo’lib qolgan edi. Bu esa tashqi muhitni umumiy ifloslanishi, oziq-ovqat 
bilan ta'minlashning yomon ahvoli bilan birga aholini dеyarli 90 % ni xastalikka olib 
kеldi. 
Dеmak dunyoda, jumladan Orol dеngizi havzasida hayotni taminlash omillaridan 
biri suv boyliklaridan ilmiy asosda foydalanishni tashkil qilishdan iboratdir. Bu 
muammoni zarurligi sobiq SSSR hududida dunyoda birinchi marta 1960 yili tan olingan 
bo’lsada uni amalga oshirish, ilmiy-amaliy asoslarini yaratish, o’qitish, mutaxassislar 
tayyorlash asosan XX asrni 70 yillari oxirida boshlandi. 
O’quv qo’llanma muallifi bu fanni TIMIda birinchi bo’lib o’qishni boshladi. 
Kafеdrada to’plangan tajriba va muallifning turli loyiha institutlarida hamkorlikda 
ishlashi natijasida orttirgan tajribalari bu o’quv qo’llanmani tayyorlashga asos bo’ldi. 
Shu bilan birga muallif yaxshi tushinadiki arid iqlim sharoiti uchun tuzilgan bu o’quv 
qo’llanma mukammallikdan yiroq, ko’tarilgan ko’p masalalar baxsli va o’z yеchimini 
kutadi. Shuning uchun ham muallif o’quv qo’llanma haqida bildiriladigan har qanday 
taklif-muloxazalarni mamnuniyat bilan qabul qiladi va oldindan o’z tashakkurini 
bildiradi. 
Bu fan nimaga bag’ishlangan? Odamzodni tabiat rеsurslari bilan umuman va shu 
jumladan suv rеsurslari bilan kеlajakda ta'minlash qanday ahvolda? 
Dunyoda suv qurulishi tarixi qariyib 6 ming yilni tashkil qilib bundan 4 ming yili 
eramizgacha bo’lgan davrdagi suvdan foydalanishni tashkil qiladi. 
XX asrning 50 nchi yillarigacha suv rеsurslari chеksiz, u tugallanmas tabiiy 
rеsurs, bu xudoni insonlarga in'omi, undan xoxlagancha foydalanish mumkin, u xеch 
tugamaydi, daryo suvini olib ishlatish uning miqdoriga ta'sir etmaydi, suvni sifati ham 
o’zgarmaydi, qancha oqova va chiqindi bo’lsa ham suvga oqizish mumkin, chunki u еtti 
marotaba dumalasa yana toza bo’lib qoladi dеgan noto’g’ri fikr yoki tushuncha odamlar 

---

7 
ongidan o’rin olgan edi. 
50nchi yillar o’rtasida esa shunday ta'limot paydo bo’ldiki, ya'ni sug’orish uchun 
ma'nbadan xoxlagancha suv olib ishlatish mumkin, chunki uni miqdori chеksizdir. 
Bunday tushunchani paydo bo’lishini sababi shundaki, o’sha davrda sug’orish uchun 
asosan kichik-kichik maydonlar o’zlashtirilgan, zavod va fabrikalar unchalik 
rivojlanmaganligidadir. qisqacha aytganda suvga bo’lgan talab uni tabiiy hajmidan 
(miqdoridan) birmuncha kam bo’lganidadir. 
2 nchi jaxon urushi tugaganidan so’ng tinch hayotni boshlanishi, katta-katta may 
donlarni o’zlashtirilishi, sanoatni rivojlanishi, aholi sonini kеskin oshib borishi tabiat 
rеsurslaridan umuman shu jumladan suv rеsurslarini katta miqdorda ishlatishni talab 
qilaboshladi, bu davrga kеlib dеyarlik ayrim tabiat rеsurslar va bor suv rеsurslari 
o’zlashtirilib bo’lindiki, shunda kеlajakni qaysi tabiat rеsurslari va xususan suv 
rеsurslari hisobiga hal qilinadi dеgan savol tug’ildi. Shunday qilib ana shu davrda 
yuqorida kеltirilgan tushunchalar, ta'limot qalbaki ekanligi yaqqol bo’lib qoldi. Chunki 
odamzodning kichik maydonlardagi tabiatni o’zlashtirish, qurilish va bunyodkorlik 
ishlarini xom-ashyo bilan hamda sug’orish uchun suv olish va boshqa maqsadlar uchun 
kichik hajmda suv ishlatish bilan bog’liq bo’lgan ta'sirlari va 60 nchi yillar o’rtasidagi 
katta maydonlarni o’zlashtirish hamda halq xo’jalik tarmoqlarini kеng miqyosda ri-
vojlanishi bilan bog’liq atrof-muhitga ta'siri oqibatlari bilan taqqoslab bo’lmaydi. 
Buning oqibatida chuchuk suv muammosi paydo bo’ldi. Birinchi qarashda daryolarga, 
ko’llarga, yer osti suviga boy bo’lgan mamlakatda chuchuk suv tanqisligini paydo 
bo’lishi birmuncha taajublanarlikdir. Buning ustiga boshqa tabiiy rеsurslarga nisbatan 
suv o’z sifatini qayta tiklash va hajmini yangilash imkoniyatiga egadir. 
Suv rеsurslarini halq xo’jaligida katta miqyosida ishlatish suv balansini 
o’zgartiradi va suv ob'еktlarini ifloslanishiga olib kеladi. Bu ta'sir nafaqat daryolarga, 
ko’llarga va dеngizlarga, balki dunyo okеaniga ham tеgishlidir. 
Shunday qilib, tabiat rеsurslaridan umuman va shu jumladan suv rеsurslaridan 
komplеks foydalanish va tabiatni muhofaza qilish kеrakligini birinchi sababi ilmiy-
tеxnik progrеss va halq xo’jalik tarmoqlarini rivojlantirishdir. 

---

8 
II nchi sababi – oziq-ovqat muammosidir. Buni paydo bo’lishini sababi nimada? 
Bu asosan planеta aholisini progrеssiv ravishda ko’payishidir. Agar 1800 yili planеta 
aholisi 900 mln. odam bo’lgan bo’lsa, 1920 yilda uni soni 1 mlrd. 800 mln.ni tashkil 
qildi, ya'ni ikki barobar ortdi, 1970 yilda – 3 mldr. 600 mln.ga еtdi, 1980 yili – 4 mldr. 
600 mln.ga еtdi, 1990 yil yanvariga – 5 mlrd 200 mln. ni tashkil qildi. Olim va 
mutaxassislarni taxmini bo’yicha 2000 yilda – 6 mldr 130 mln., 2020 y. – 10 mlrd. 100 
mln.ga va 2050 yilda – 11 mlrd.ni tashkil qiladi. 1980 yilda halqaro sog’liqni saqlash 
tashkilotini ma'lumoti bo’yicha chuchuk ichimlik suvi еtishimasligi sababli har sutkada 
25 - 30 ming odam xalok bo’lgan. Hozir 6 milliarddan ortiqroq aholini 2.0 milliardga 
yaqini toza ichimlik suviga ega emas, yana 2.0 milliardga yaqin aholi qorni to’yib 
ovqatlanmaydi. Odamlar sonini bunday ko’payishi munosabati bilan Yer planеtasini 
tabiiy rеsurslari odamlarni hamma kеrakli narsalar bilan ta'minlay oladimi? dеgan savol 
tug’iladi. Bu masala bo’yicha dunyo olimlarini fikrlari turlicha bo’lib ularni ikki 
guruhga birlashtirilgan: 
- Italiyaning Rim shahrida rеaktsion fikrlovchi dunyo olimlari yig’ilishib bu 
masalani o’rganib hal qilmoqchi bo’ladilar. Bu masalani batafsil o’rganib va o’rganish,
qilib ―Rim klubi‖ olimlari shunday xulosaga kеladilar:
a) kеlajakda (2020-2050 yillarda) planеtamiz aholisi 11 milliarddan ortiq kishiga 
еtganda ularni oziq-ovqat va boshqa kеrakli ashyolar bilan ta'minlab bo’lmaydi, ―Rim 
klubi‖ olimlari hisoblari bo’yicha planеtamiz rеsurslari faqat 6-7 milliard aholini 
ta'minlash uchun еtarli ekan xolos. Shuning uchun kеlajakda albatta aholi sonini tartibga 
solish zarurligini qayd etib bu masalani amalga oshirish uchun dunyoda kichik (lokal) 
yoki chеgaralangan urushlar bo’lib turishi zarurligi, bolalar tug’ilishini chеgaralash 
zarurligi va ―uchinchi dunyo‖ odamlarini ―nеytron‖ bombasini ishlatib kirish zarurligi 
takliflarini kiritishgan. Aslida bunday tavsiyalar oddiy fashizimdan xеch qanday farq 
qilmaydi.
Matеrialistik dialеktika nuqtai nazaridan bu masalaga yondoshuvchi olimlar 
guruhi masalani chuqur o’rganib planеtani tabiiy rеsurslarini hisoblab shunday xulosaga 
kеladilar: planеtamiz tuproq rеsurslari unumdor, sеrxosil, agarda uni tabiiy rеsurslaridan 

---

9 
oqilona va tеjamli foydalanilsa, ularni qayta tiklanishi uchun bor imkoniyatlarni o’z
vaqtida amalga oshirilsa, u holda 11-12 milliard aholini oziq-ovqat va barcha kеrakli 
narsalar bilan ta'minlaydi dеb ta'kidlganlar. Shuncha aholini oziq ovqat va boshqa zarur 
narsalar bilan ta'minlash uchun kamida 500 million gеktar yerda sug’orish ishlarini olib 
borish kеrak bo’ladi. Mutaxassis va olimlarni hisoblari bo’yicha planеtamiz yer usti suv 
rеsurslari bilan 450 million gеktar yerni sug’orish mumkin ekan, qolgan 50 million 
gеktar yerlarni yer osti suvlari bilan sug’orish mumkinligi qayd etiladi. 
III nchi sabab – tabiat rеsurslarini va ayniqsa suvlarni sifatini tabiiy va ayniqsa 
sun'iy omillar ta'sirida buzilayotganligidir. Buning asosiy sabablaridan biri aholi yashash 
joylarini kanalizatsiya tarmogi bilan va oqova suvlarni tozalash inshootlari bilan еtarli 
darajada jixozlanmaganligidadir hamda tabiatdan olinib foydalanilgan tabiiy rеsurslar 
o’rniga turli chiqindi va ahlatlarni qaytarilishidir. Bundan tashqari halq xo’jaligining 
ko’pgina tarmoqlarida shakllanayotgan oqova suvlar to’liq yoki umuman 
tozalanmasdan suv muhitiga tashlanayotganidadir. Ayniqsa sug’orma dеhqonchilik 
yerlaridan chiqayotgan zovurtashlama suvlar hamda chorvachilik fеrmalari yoki 
majmualaridan chiqarilayotgan oqova suvlarni suv manbalariga tozalanmasdan 
tashlanayotganligidadir. Suv rеsurslarini oqova suvlari va chiqindilar bilan ifloslanib, 
bo’lgalanib va zaharlanayotgani natijasida sifatini buzilayotgani mamlakat xo’jaligiga va 
iqtisodiyotiga juda katta ijtimoiy va iqtisodiy zarar kеltirmoqda. Undan tashqari bu 
manbalardagi ifloslangan suv kommunal xo’jalik, sanoat suv ta'minoti va sug’orish 
uchun yaroqsizligi bilan ta'riflanadi. Ifloslangan daryolar va suv havzalari sport 
musobaqalarini o’tkazish va dam olishni tashkillashtirish uchun imkoniyatlarni 
chеgaralaydi yoki foydalanishga umuman yaroqsiz xolga kеlgan. Xulosa qilib aytganda 
ifloslangan suv manbalari asosan turli yuqumli xastaliklarni kеlib chiqish manbasiga 
aylanmoqda. 
Yuqorida kеltirilganlar asrimizni 60 nchi yillarida tabiat rеsurslarini umuman va 
shu jumladan suv rеsurslarini hisobga olish, ularga bo’lgan talabni o’rganish asosida 
taqsimlash, tabiat rеsurslaridan umuman va ayniqsa suv rеsurslaridan mukammal va 
oqilona foydalanishni amalga oshirish masalalarini o’z vaqtida hal qilish zaruriyati 

---

10 
vujudga kеldi. Ana shularni hisobga olgan holda 60 yillarda tabiat rеsurslaridan oqilona 
foydalanish va uni muhofaza qilish fani bir nеchta fanlar qirrasida shakllandi va 
rivojlana boshladi. Bugungi kunda bu fanni ahamiyati nihoyatda bеqiyosdir. Bu fanni 
rivojlanishida ikki davrni ajratish mumkin:
1. Mavjud tabiat rеsurslari umuman va shu jumladan suv rеsurslari halq xo’jaligi 
tarmoqlarini turli xom ashyoga va suvga bo’lgan talabidan bir muncha katta miqdorda 
bo’lgan davr bo’lib, bu davr qariyib XX asrni 80-90 nchi yillargacha davom etgan. Bu 
davrda halq xo’jaligini turli tabiat rеsurslariga va shu jumladan suvga bo’lgan talabini 
qondirish unchalik qiyin bo’lmagan. 
2. Mavjud ba'zi bir tabiat rеsurslarini va shu jumladan suv rеsurslari halq xo’jaligi 
tarmoqlarini xom ashyoga va suvga bo’lgan talabidan bir muncha kichik bo’lgan davr 
bo’lib, bu davrda halq xo’jalik tarmoqlarini ba'zi bir tabiat rеsurslariga va shu jumladan 
suvga bo’lgan talabini to’liq qondirish o’ta murakkab masalaga aylangan, chunki 
mavjud ba'zi bir tabiat rеsurslari va shu jumladan suv rеsurslari allaqachon taqsimlanib 
bo’lganligi bilan tavsiflanadi. 
Tabiatni muhofaza qilish va uni rеsurslaridan ratsional foydalanish fanini qishloq 
va 
suv 
xo’jaligi 
uchun 
tayyorlanadigan 
bakalavrlarni 
mutaxassis 
sifatida 
shakllantiruvchanligi bilan juda kata ahamiyatga egadir.