Узбекистон республикаси kишлок ba сув хужалиги вазирлиги



Download 0,66 Mb.
bet8/13
Sana18.07.2022
Hajmi0,66 Mb.
#819055
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13
Bog'liq
26966 К.х. асослари маъруза матни

11-Мавзу: ТУПРОКНИ ИШЛАШ
Р е ж а :
1. Ерга ишлов беришдан максад ва технологик жараенлар.
2. Ер хайдаш усуллари ва сифатига бахо бериш.
3. Катламларни агдариб, агдармай хайдаш, хайдаш катламини чукурлаштириш.

  1. Ерни юза ишлаш (култивация чезиллаш, бароналаш, мола босиш)

Адабиетлар: 2;4;5.


1. Epra ишлов бермасдан унда экин етиштириб булмайди. Тупрок усимлик илдизи учун етарли даражада юмшок булганда, унинг сув-физик хусусиятлари ва микроорганизмларнинг фаолияти яхши булади.
Ерни ишлаш деганда уни шудгор килиш, текислаш, асосий ишлов
бериш, бороналаш, культивациялаш, чизеллаш, мола босиш кабилар тушунилади.
Бир-бири билан боглик холда утказиладиган тупрокка хар хил механик таъсир этишларга ерни ишлаш тизими дейилади.
Ер ишланганда тупрок (сув, хаво, иссиклик ва озик) режимларининг нормал утиши учун кулай шароит, яратилади, яъни хайдалма катлам тузилиши ва унинг донадорлига узгаради: тупрокнинг куйи катламидаги озик моддалар юкорига кутарилиб, унинг айланиши даври ва микробиологик жараенлар тезлатилади; бегона утлар йукотилади; органо-минерал угит ва ангизлар тупрокка кушилади; тупрок юза катламида еки усимлик колдикларида яшаетган экинларнинг зараркунанда ва касаллик кузгатувчилари йукотилади; ерни экин экишга тайерлаш эгат ва жуяк олиш хамда экинни парвариш килишда катор орасига ишлов бериш бегона утларни йукотиш каби ишлар бажарилади.
Ерни ишлашда куйидаги технологик жараенлар амалга оширилади; ер катламини агдарилади, аралаштирилади ва юмшатилади; бегона ут илдизлари киркилади, тупрок зичланади, текисланади, эгат ва жуяк олинади.
Ер заруриятга караб юза хайдов чукурлигида юмшатилади. Хайдалма катлам тупрогини аралаштириш натижасида тупрокдаги органик ва минерал угитлар, микроорганизмлар, хайдалма катламда бир текис таксимланиб, тупрок унумдорлигини оширади. Тупрокни зичлаш яъни мола бостирилганда капилляр говаклиги ортади. Экилган уругларни пастки катламда намлик таъминлаш яхши булади. Сугориладиган дехкончиликда ерни текислашнинг экин экиш ва уни парвариш килиш учун ахамияти катта, сифатли экиш, сугориш, парвариш килиш учуп шароит яратилади. Ер хайдалганда агдарилаетган катламлар 135-145° кияликда бир-бирига енбошласа, катлам чала, катлам 1800 агдарилса тупик агдарилгап хисобланади. Ерни хайдаш сифати плуг отвалларининг шакли (формаси) га боглик. Улар винтсимон, цилиндрсимон, ярим винтсимон ва маданий булади.
Маданий отвалли плуглаp катламни яхши увоклайди ва агдаради 1870 йили Рудольф Сакк ярим винтли ва цилиндрик отвалли плуглардан маданий отвалли плуг яратди. Бу плугнинг асосий корпуси олдига кенглиги асосий корпуснинг 2/3 кисмига тенг келадиган чимкиркар урнатилган,
Хозирги вактда ер купрок П-5-35М, ПН-4-35 маркали тиркама еки осма плуглар билан хайдалмокда, Кейинги йилларда чимкиркарнинг кенглигини 27 см гача узайтирилгап. ПЯ-3-35 маркали икки ярусли плуглардан фойдаланилмокда.
Хозирги даврда шамол эрозиясига мойил ерларни агдармасдан, ангизлар сакланган холда асосий ясси ишлов бериш усули кенг кулланилмокда.
2. Ерни сифатли ишлаш кулланилаетган куролнинг тузилишига, яъни плуг отвалининг шаклига, ишчи органларнинг типига, агрегатнинг юриш тезлигига ва тупрокнинг технологик хусусияти унинг илашимлиги, епишкоклиги вав хажмий огирлиги билан ифодаланади. Бу хусусият унинг памлиги, механик таркиби каттиклиги, донадорлиги ва бошкалар билан белгиланади Ернинг сифатли ишлинши даланинг усимлик колдиклари ва бегона углар билан ифлосланганлик даражасига хам боглик.
Сернам ер хайлалганда яхши майдаланмайди. катлами увокланмайди, курук хайдалганда эса каттл-катта палахсалар кучади, огир ва енгил соз тупрокли ерлар намлиги дала нам сигимига нисбатан 40-60% булганда хайдалса яхши увокланади. Тупрок намлиги ортик булса у ишчи органларга епишиб ер сифатсиз хайдалади. Ер acocaн 2 усулда, яъни айланма еки шаклли ва тахта (загон) ларга булиб хайдалади. Айланма еки шаклли хайдаш участканинг уртаси еки чеккасидан бошланади. Бунда плуг кайрилишларда хайдаш чукурлигидан кутарилмайди хайдаш эса участканинг уртаси еки четида тугалланади. Бу усулда хайдаш чукурлиги хамма ерда бир текис булмайди. Шунинг учун дехкончиликда айланма еки шаклли хайдаш ycyли ман этилган.
Дала тугри тахталарга-загонларга булиб хайдалганда сифатли булади. Трокторнинг салт юришини марза ва эгатлар сонини камайтириш учун тахтанинг эни 40-80 м булгани яхши.
Ер соатига 7-7.5 км тезликда хайдалса, катлам яхши агдарилади, увокланади ва текис чикади.
Хайдов сифати ерни хайдаш вактида еки хайдалгандан сунг текширилади. Ернинг сифатли хайдалиши бу тадбирнинг уз вактида утказилишига чукурлиги, агрегат буриладиган жойдан тахтанинг oxиригача бир хил булишига боглик.
Бедапоя ва ангизлар айникса, сифатли хайдалиши керак, катлам тула агдарилмаса, эрта бахорда беда еки бегона yтлаp усиб чикади, органик массалар тупрокка яхши кумилмай, экин сифатсиз экилади органик массалар, хос ва чупларнинг 10% ни тупрокка кумилмай колса, ер сифатсизхайдалган хисобланади.
Диамери 5 см дан катта кесаклар палахса хисобланади 1 м дан уртача 5 тадан ортик палахса булса, хайдаш коникарсиз хисобланади. Такрорий экин экиладиган ер тупроги яхши увокланиши керак, акс холда уни майдалашга куп мехнат ва енилги сарф булади, кузги шудгорда палахса хосил булса хам зарари йук, чунки кишки егин-сичинда улар майдаланиб кетади.
Куз блиан чамалаганда чала жой умумий майдоннинг 0,2% дан ортик булмаслиги лозим, акс холда ер коникарсиз хайдалган хисобланадн.
3. "Ер хайдасанг куз хайда, куз хайдамасанг юз хайда" деган накл бежиз айтилмаган, Ер кузда хайдалганда кесаклар орасилаги сув совук ва илик кунларда гохо музлаб гохо эриб кесакларни майдаланишини таъминлайди.
Кузда хайдаб куйилгаи ерда намлик куп туплакади, микробиологик жараенлар учун кулай шароит яратилади. Усимлик колдиклари кумилиб чириши учун имконият яратилади. Кузда хайдаб куйилган ерни бахорда экин экиш тайерлаш анча осон булади. Сифатли утказилган кузги шудгор бахорги хайдашга нисбатан экинлар хосилини 10-20% оширади, хосил эрта ва сифатли булиб етилади.
Туирок намлиги максимал дала нам сигимига нисбатан 40-60% булганда ер сифатли хайдалади. Курук еки тупрок хайдалганда палахса ва кесаклар хосил булади
Республикамизнинг шимолий зонасида ноябр ойи, Марказий зонасида 15 ноябрдан 15 декабргача, жанубий зонада 20 ноябрдан 15 декабргача булган вакг кузги шудгор учун энг кулай вакт хисобланади.
Тупрок шароитига кура ер 30-35 см гача чукурликда хайдалиши мумкин. Янга узлаштирилган ерлар 20-22 см чукурликда хайдалади. Кейинчалик хайдаш чукурлиги аста-секин ошириб борилади. Ерни икки ярусли хайдаш мухим ахамиятга эга. Буни учун ПЯ-3-35, ПуЯ-3-35 русмли плуглардан фойдаланилади. Икки ярусли хайдалганда устки катлам (0-15 см) пастга, пастки катлам (15-30 см) тепага чикарилади. Тупрокнинг хоссалари яхшиланади. Экинлар хосили маълум даражада ошади.
Ерни хар хил чукурликда хайдаш бегона утларни зараркунандаларни, касалликларни камайтириш ва органик колдикларни тула чиришини таъминлаш учун утказилади. Ер биринчи йили 30-32 см, иккинчи йили 22-24 см, учинчи йили 26-28 см чукурликда хайдалса, юкоридаги курсатилган чукурликдаги катламга тушган зарарли организмлар хамда органик колдиклар уч йилгача тупрок юзасига чикарилмайди. Натижада зарарли организмларни камайиши ва усимлик колдикларини туда чиришига эришилади. Хайдалма катлам калинлигини ошириш тупрок профилининг тузилишини хисобга олган холда олиб борилади. Кумли, шагал катлам етган ерларда эрта бахорда лойка еткизиш (кольматаж усули) йули билан хайдалма катлам калинлиги оширилади. Бу хар йили бахорда бир неча марта такрорланади. Хайдалма катлам калинлигини ошириш учун тепаликлар тупроги, гунг ва бошка органик угитлардан хам фойдаланиш мумкин.
Кадимдан сугориладиган ерларда агроирригацион еткизикларнинг калинлиги 2-3 м дан ортади. Ана шу жойларда хайдалма катлам калинлигини бемалол ошириш мумкин. Академик Мухаммаджонов кадимдан сугорилиб дехкончилик килинаетган хайдалма катлам ости зичлашган хамма ерларда хар 3-4 йилда бир марта ерни 50-60 см чукурликда юмшатиб бир йула 28-30 см чукурликда агдариб хайдашни тавсия килади.
Бунда ер кузда ГР-2,7 русумли чукур юмшатилади, кейин плугда агдариб хайдалади.
Профессор А.Эрматов бедапояни 60 см чукурликда хайдаш ва органо-минерал угитлар солиш хайдалма катлам калинлигини оширишда самарали усуллардан эканлигини таъкидлайди. Хайдалма катлам калинлигини оширилиши ва тузилишини яхшиланиши бедадан ва ундан кейин экилган экинлардан юкори хосил олишни таъминлаши бу олим утказган тажрибаларида курсатиб берган.
Хоразм вилояти, Фаргона вилоятининг Кукон атрофи туманлари ва Коракалпогистон республикасида асосий хайдовни бахорда утказилади.
Ерни бахорда хайдаш кузги шудгорлашга Караганда ташкилий жихатдан камчиликларга эга булишига карамасдан хужаликларнинг тупрок-иклим шароити шуни такоза этади. Бу жойларда ер 3-4, айрим майдонларнинг шури 5 мартагача ювилади. Шундан кейин ер етилиши билан поллар текисланиб махаллий ва минерал угитлар солиниб хайдалади. Агар кукламда шамол куп булса ерни юза кисми тез курийди. Бундай пайтда кесаклар куп хосил булади ва пастки катламга кумилади, ернинг ортикрок купчиши кузатилади. Ер яхши утиришмаган булади. Шунинг учун бахорги хайдовдан кейин ер бир неча марта чизелланади, мола бостирилади ва зудлик билан экилади.
Алмашлаб экишда беда тупрок унумдорлигини ва донадорлигини тикловчи асосий экин хисобланади. Бедапояни хандашда хужаликларда камчиликларга йул куйилмокда. П-5-35М, ПН-4,35 плугларнинг чимкиркари асосий корпус камрав кенглигини тула эгат тубига ташламай, балки олдинги агдарилган катламнинг енбошига ташлайди. Бунда илдиз катлам орасидаги 10-12 см чукурликка тушади ва бахорда кайта кукариб чикади. Айрим вактларда кузда шудгор килинган бедапояни бахорда юза юмшатишга еки культиваторлар билан еппасига ишлашга, купчилик холда эрта бахорда культивация килинган еки чизелланган бедапоядаги илдизларни тирмалаб йигиб олишга тугри келади. Гузадан кейин беда экишдан максад ернинг унумдорлигини ошириш, физик хоссаларини яхшилаш ва беда илдиз массасини чиришини бошкариб ундан камида 5-7 йил фойдаланиш кузда тутилади.
Маълумки, уч йиллик беда гектарига 300-500 кг дан ортик биологик азот ва 16-22 тонна илдиз массасини туплайди. Ерни хайдаш технологияси тугри ташкил этилмаса беда туплаган органик масса тезда минераллашади.
Беда илдизини бахорда кукариб чикишини олдини олиш ва органик массани чиришини секинлаштириш учун бедапояни хайдаш технологиясини такомиллаштириш керак. Бунинг учун плугнинг агдаригичлари олиниб лемехлари уткирланади. Бедапояни хайдашдан 5-7 кун олдин ер устки кисми 5-6 см чукурликда ана шу агдаргич олинган билан хайдалади. Шунда
беданинг илдиз бугзи 5-6 см чукурликда кесилиб унувчанлиги йуколади.
Ер кузда шудгорлаганда органик колдиклар тупрокнинг чукур катламига кумилади. Тажриба натижалари бу усулда хайдалганда илдизни минераллашуви секилашганлиги курсатган.
Бедапояни 20-25 октябрдан 10-15 ноябргача хайдаш керак. Сизот сувлари чукур жойлашган, ерни курук ва каттик бедапояни сифатли хайдаш учун 7-10 кун аввал ерни сугориш керак. Бедапояни икки ярусли плугда чукур хайдаш яна хам яхши натижа беради. Саез кумилган илдизпоялар гузанинг катор ораларига дастлабки ишлов берилганда унинг сифатсиз бажарилишига ва кучат сийрак булишига сабаб булади.
М.В.Мухаммаджоновнинг езишича 3 йиллик бедапоя кузда 40 см хайдалганда 7 йилда гектарига 49,3 ц, ПУ-2-25 плугда уч катламга органик ва минерал угитлар солиб экилган бедапоя учинчи йили 60 см чукурликда агдариб хайдалганда эса уртача 53,0 ц дан хосил олинган. Бундай бедапоя учинчи йили езда хайдалиб маккажухори экилганда, ундан кейин чигит экилганда уртача 54,8 ц дан хосил олинган. УзПИТИ маълумотларига кура бедапояни хар йили харе хил чукурликда хайдаш фойдали экан. Масалан: 1-йили 30-40 см; 2-йили 20-22 см; 3-йили 30 см; 4 йили 40 см. Кузги шудгорлаш чукурлиги узгартириб борилганда бир хил чукурликда хайдашга Караганда беш йилда гузанинг гектаридан 28,6 ц дан кушимча хосил олинган.
Еппасига экилган галла экинлари хосили йигиштириб олинган дала ангиз дейилади. Одатда бир йиллик экинлардан бушаган бундай дагаларда чимзорларга Караганда органик моддалар анча кам, тупроги курук структураси емон зичлашган, бегона утлар ва уларнинг уруги куп булади. Ангизда зараркунандалар ва касалликлар куп учрайди. Ангизни ишлаш тизими уни лушчильник билан юмшатиш ва кузги шудгорлашдан иборат. Куп йиллик бегона утлар босган далалар 2 марта юмшатилади. Биринчи холда дискли лушчильник билан 4-5 см чукурликда, кейин агдаргичли лушчильник билан 10-12 см чукурликда юмшатилади. Бир йиллик бегона утлар босган далалар 4-5 см чукурликда 1 марта юмшатилади. Бундай ерлар октябр ойининг бошларида шудгорланади. Кузги хайдашни шимолий районларда 15-ноябрдан, жанубий районларда 30-ноябрдан кечикмаслиги керак. Кучли шамол буладиган туманларда куп йиллик бегона утлар кам усган участкаларни агдаргичсиз пулуг билан хайдаш яхши самара беради.
Э.И. Зауров У.Хужабеков бу усулда хайдалганда бугдой хосили 20-23 фоиз лалмикор дехкончиликда 8-12% ортиши хакида езишган. Эскидан хайдалиб сугориладиган ерлар шоли экиш учун асосан кузда хайдалади. Узбекистон шоличилик ИТИ ходимлари ерни юза хайдашга нисбатан чукур килиб кузги шудугорлашнинг афзаллигини исботлаб берадилар. Бегона утлар бир вактда камайтирилгани холда чукур хайдалган далаларга юза хайдалган далаларга нисбатан шоли хосили 10-20% ортик булади. Кузда хайдалган далаларда бегона утлар анчагина камаяди. Шоли хосили эса 15-20% ошади.
Бахорикор ерларни беда экиш учун тайерлаш чимкиркарли пулуг билан кузги шудугорлашдан бошланади. Экиндан олдин ер 5-6 см чукурликда култивация килинади, молаланади. Беда бахорда
хайлалган ерларга нисбатан кузда шудугор килинган ерларда яхши униб чикиши аникланган.
Кузги экинлар экиладиган ангиз экишдан 15-20 кун олдин хайдалиши керак. Хайдашдан олдин лушчильник билан юмшатилади. Курук ерларни езда хайдаш натижасада хосил буладиган палахсаларни майдалаш учун сихлик галтак тирлашган пулуг огир валокувашалар, кесик дискли лушчильниклардан фойдаланилади. Хосил йигиштириб олинаетган вактда ангиз бир йула хайдалса тупрок сифатли ишланади. Бунда палахса 2-3 марта кам хосил булади, Куп йиллик утлар кескин камаяди. Бир йула ангизни хайдаш имкони булмаса, дархол уни лемехли ПЛ-5-2 5 еки юза юмшатгич плоскорес ХП-2 -250, АП-7.5 ва бошка куролларда 10-12 см чукурликда юмшатиш зарур шундан кейин ер пулукда хайдалади. Сугориладиган ерларда такрорий экин экиш учун самон йигиштирилиб ангиз сугорилади. Ер етилиши билан пулукка "зиг-заг" барона такилаб ер хайдалади.
Узбекистоннинг тогли ва тог олди водийларининг куп кисмида лалимикор дехкончилик килинади. Бу ерда асосан галла етиштирилади. Хосилдорлик егин-сочин сувларини тупланиши, сакланиши ва таксимланишига боглик. Кургокчиликлар бу ерда дехкончилик ишларини анча мураккаблаштиради, шунинг учун хам бу ерда утказиладиган тадбирлар егин-сочин сувларини туплаш ва саклашга каратилиши керак.
Ангизни хайдаб йил давомида экин экилмай махсус ажратилган дала тоза шудугор дейилали. Шудугорда йил давомида еки езнинг яримигача экин экилмай факат бегона угларни йукотиш учун курук ишлов бериб турилади, унда нам купрок тупланади озик моддалар купаяди, экинларнинг касаллик ва зараркунандалари купаяди.
Тоза шудугор эртага уртаги кечки ва банд шудугорларга булинади. Жиззах вилоятидаги галлачилик илмий текшириш институтининг
далаларда тоза шудугорга экилган бугдой хосили 14-22 ц ни,
ангизда 4-8 ц ташкил этади.
Лалми ерларни шудгорлашнинг энг кулай муддаги текислик зонада март ойининг иккинчи ярми, текислик адир зонада мартнинг охири-апрелнинг биринчи ярми тог олди зонасида апрел ва тогли зонада апрелнинг охири ва майнинг бошлари хисобланади. Тозза шудугор ез давомида 2-3 марта 10-12 см чукурликда култивация килинади. Бу иш КРН-3.5 КПНА-3, КПН-4,3, КП-4а, ПЛ-5-25, ППЛ-10-25 русумли култивагорлар ва КПЛ-2-150 русумли плоскорезлар билан ишланади.
Экин хосили йигиштириб олиш билан бир пайтда ер хайдалса уни кора шудугор дейилади. Кopa шудугор лушчильник билан 10-Г2 см юмшатиб кейин 20-22 см чукурликда хайдалади. Кора шудугор Узбекистонда яхши самара бермайди. Шунинг учун кулланилмайди.
Банд шудугор. Тозза шудугорга чопик талаб этадиган бирор экин экилган ер банд шудгор хисобланади. Катор ораларига ишлов берилганда бегона утлар юкотиб турилади. Банд шудгор тоза шудгор билан навбатланиб туриши яхши самара беради. Банд шудгор егин микдори етарли булган тогли ва тог олди зоналарда яхшинати жа беради. Лекин тозза шудугор урнини боса олмайди.
Эрта бахорги банд шудгорга кук нухат, хашаки нухат, нухат, кунгабокар, ясмих, масхар: урта бахорги кунгабокар, окжухори, маккажухори, суданути, кунгабокар, полиз экинлари экилади.
Ерларни шудгорлаш экин экишга тайерлаш, яъни чизеллаш, бароналаш, мола босиш ишлари тупрок-иклим шароитидан келиб чикиб керакли тартиб ва муддатда утказилади. Сидератлар хам банд шудугор хисобланади. Ерни ишлаш сонини минималлаштириш. Маълумки далада трактор агрегатларининг куп марта юриб утиши туфайли тупрок структураси бузилади, хайдалма катлами ва унинг ости зичлашиб колади. Тупрокнинг сув-физик хоссаларини емонлаштиради. Буни олдини олиш учун ерни ишлаш сонини камайтириш талаб этилади.
Узбекистон ПИТИ маълумотларга кура ерни ишлаш сонини камайтириш куйидаги йуналишларида олиб бориш мумкин.
1. Ерни хайдаш чукурлигини табакалаштириш.
2. Ерга асосий ишлов беришда хайдалма катламининг увокланишини яхшилайдиган ва даланинг текис булишини таъминлайдиган самарали куроллардан фойдаланиш.
3. Техниканинг бир юришида бир неча ишнинг бажарилиши.
4. Тракторни бир юриб утишда зарур ишларни бажарадиган камбинациялаштирилган агрегатлардан фойдаланиш.
5. Култивация ва бошка ишловларни сонини камайтириш.
Такрорлаш учун саволлари:
1.Ерга ишлов беришда тупрокда кандай технологик жараенлар бажарилади?
2.Хозирги даврда ер кайси усулда хайдалади?
3.Ернинг сифатли хайдаш учун нималарга этибор бериш керак?
4.Тоза шудугорнинг ахамияти нимадан иборат?
5.Тоза шудугор каерларда утказилади?
6.Банд шудугор деб нимага айтилади?
7. Ерни ишлаш сонини минималлаштирищдан максад нима?



Download 0,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish