Узбекистон республикаси kишлок ba сув хужалиги вазирлиги


-Мавзу: БЕГОНА УТЛАРНИНГ БИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА КЛАССИФИКАЦИЯСИ



Download 0,54 Mb.
bet6/14
Sana18.05.2023
Hajmi0,54 Mb.
#940572
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
Bog'liq
Dexqonchilik

7-Мавзу: БЕГОНА УТЛАРНИНГ БИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА КЛАССИФИКАЦИЯСИ.
Режа:
1. Бетона утлар ва уларнинг дехкончиликдаги зарари.
2. Бетона утларнинг биологик хусусиятлари.
3. Бетона утларнинг классификация.
4. Бетона утларнинг асосий вакиллари.
Адабиетлар: 1;2;4;5.
1. Бегона утлар хакида тушунча. Инсон томонидан экилмайдиган аммо экинлар орасида усиб, уларга зарар етказадиган усимликлар бегона утлар дейилади. Бегона утлар хакикий ва шартли бегона утларга булинади. Хакикий бегона утлар бу экинлар орасида усадиган еввойи утлар. Шартли бегона утлар етиштирилаетган экиннинг у ер, бу ерида учрайдиган маданий усимликлардир. Масалан, пахтазорда учрайдиган маккажухори, тарвуз помидор шартли бегона ут хисобланади. Баъзи бегона утлар алохида экин орасида усишга мослашган. Масалан, курмак шолипояда, зарпечак дуккакли экинлар орасида усишга мослашган. Бегона утлар кишлок хужалигига жуда катта зарар етказади. Улар хосил микдори ва сифатини пасайтиради. Бегона утлар туфайли дунеда хар йили 20 млрд доллар атрофида зарар курилади. Узбекистонда эса, хар йили 15-20% пахта, 10-12% сабзавот хосили кам олинмокда. Ялпи харажатларнинг сезиларли кисми бегона утларни йукотишга сарф килинмокда. Гуза катор орасидаги бегона утларни йукотиш учун гектарига 25 ишчи куни йукотилмокда. Бегона утларни чопик килиш пайтида нихолларни урнидан кучиб кетиши ва шикастланиши туфайли кучат калинлиги камайиб кетади. Хосилга бегона утлар уруги, мевалари ва барглари кушилиб кетиши натижасида унинг сифати емонлашади. Гумай, ажрик, камиш каби бегона утлар билан кучли ифлосланган ерлардаги экинларни парвариш килиш нихоятда кийин кечади. Эрта бахорда хар хил маданий усимликлар униб чикмаганда бегона утларда купаяди кейинчалик маданий усимликларга утади. Кампирчопон, какра, гумай каби утларнинг уругларида, органларида захарли моддалар булиб, одам ва хайвонлар учун зарарли хисобланади. Канал, арик ва бошка сугориш шохобчаларида усадиган бегона утлар сувни окишини сусайтириб бефойда сарфланишига сабаб булади.
2. Бегона утларнинг биологик хусусиятлари. Бегона утларнинг биологик хусусиятларидан бири уларнинг серуруглигидир. Масалан, бир туп еввойи гултожихуроз - 500000, олабута-150000, туякорин 200000, итузум - 45000, семимзут - 200000 та, айрим бегона утлар миллиондан ортик уруг хосил килади, маданий усимликларнинг купчилигининг уруглари сони эса 200-300 тадан ошмайди.
Бегона утларнинг уруги унувчанлигини узок йиллар давомида саклайди. Тажриба маълумотлари буйича семизут уруги 40 йил, тугмачагул 57 йилдан кейин унувчанлик кобилиятини 6-18,2% саклаган, иткунок уруги-29°С совукда, янтокники +85-95°С иссикда унувчанлигини йукотмаган. Буни уларнинг уруги сув, хаво утказмайдиган махсус кобикка уралганлиги билан изохлаш мумкин.
Олабута етилганлик даражаси хар хил булган уруглар килади. Йирик окиш уруглар биринчи йили, майда жигаррангли уруглар иккинчи йили, майда калин пустли кора ялтирок уруглар эса учинчи йили униб чикади. Бегона утларнинг уруги хар хил муддатларда униб чикаверади, шунинг учун далаларда йил давомида бегона утларни учратиш мумкин. Агар улар бир вактда униб чикканда эди, уларни йукотиш анча осон булар эди. Бетона утларнинг купайиши ва таркалиши. Гумай, ажрик, камиш, саломалайкум, куйпечак, янток, какра каби куп йиллик бегона утлар илдизпояларининг булаклари, илдизбачкилари хамда уруглари билан купаяди. Бир йиллик ва икки йиллик бегона утлар асосан уруглари билан купаяди. Бегона утларнинг уруглари шамол, сув, гунг, хайвонлар, кушлар ва уруглик билан таркалади. Камиш, илонут, окбош, коки ут уруглари шамол ердамида таркалади. Шувок, куйтикан, туякорин каби утлар кузда думалок шаклга кириб, шамолда думалаб йул-йулакай уругини тукиб кетаверади. Куйтикан, гузатиканда, илашувчи мосламалар булиб, хайвонлар жунига, одамларнинг киймига епишиб таркалади. Кора итузум чугурчиклар ердамида таркалади. Бегона ут уруглари яхши тозаланмаган уруглик билан хам таркалади. Тозаланмаган бугдой уругларини экиш натижасида лалмикор ерларда усадиган бегона утлар сугориладиган ерларга хам кириб келмокда. Бегона утлар далаларга солинаетган чиримаган гунг билан таркалади. Маълумки, зарпечак купинча янтокда паразитлик килади. Шунинг учун хам янтокли жойларда бокилган куй ва эчкиларнинг гунгини беда, полиз, сабзавот экинлари экиладиган ерларга солиш ана шу экинларни зарпечак босишга олиб келади.
Ажрик, гумай, камиш каби бегона утларнинг илдизпоялари кишлок хужалик машиналарининг ишчи органларига илашиб таркалишн хам мумкин. Ана шу утлар бор жойларни дискли бороналарда бороналаш илдизпояларни майда булакларга булиниши ва бир канча янги усимликлар пайдо булишига олиб келади.
Бегона утларнинг биологик хусусиятларини яхши билиш кураш чораларини самарали утказишни режалаштириш имконини беради.
3. Бегона утлар классификадияси. Узбекистонда бегона утларнинг 72 та оилага мансуб булган 841 тури учрайди. Шундан 519 тури бир йиллик 322 тури куп йиллик усимликлардир. Ишлаб чикариш шароитида эса, уларнинг мухим биологик хусусиятлари, яъни озикланиши яшаш даври ва купайиш усулига кура куйидаги классификация мавжуд.
Нопаразит бегона утлар: Бу гурухга яшил баргга ва илдиз сис-темасига эга булган хамда тупрокдаги сув озик моддани бевосита узи узлаштирадиган ва мустакил хает кечирадиган бетона утлар киради. Усув даврининг киска еки узунлигига караб, бегона утлар бир йиллик, икки йиллик ва куп йилликларга булинади. Бир йиллик ва икки йиллик бегона утлар уз хаети давомида бир марта, куп йилликлари эса хар йили бир неча марта уруг беради.
Бетона утларнинг классификациями

Нопаразит бегона утлар

Паразит ва ярим паразит
бегона утлар



Кам йилликлар:



куп йилликлар:



Паразитлар:



Эфемерлар



Вегетатив усулда купая-



а) илдиз паразити



Бахоргилар



диган еки купаймайди-



б) поя паразити



а) эрта бахорги



ганлар:




б) кеч бахорги



а) укилдизлилар



Ярим паразитлар




6) попук иллизлилар




кишловчилар,



Beгетатив усулда кучли




кузгилар,



купаядиганлар:






икки йилликлар



а) пиезлилар





б) тугунаклйлар





в) судралиб усувчилар





г) нлдизподлилар





д) илдиэбачкилилар




Бир йиллик бегона утлар энг куп ва кенг таркалган биологик гурух хисобланади. Улар факат уругидан купаяди. Купчилик бир йил­лик бегона утлар (кунок, окшура, олабута ва бошкалар) гетерокарпия, яъни хар хил катталикдаги уруг хосил килиш хусусиятига эга.


Бир йиллик бегона утлар уз навбатида чикиш муддатларига караб эфемерлар, бахорги, кишловчи ва кузги бегона утлар каби биогурухларга булинади.
Эфемерларнинг усув даври киска булиб уларнинг хаети униб чикишидан уруг етилгунча 1,5-2 ой давом этади. Бунга лолакизгалдок, юлдуз ут ва бошкариш мисол булади. Кузда униб чикканлари кишлайди. Улар кузги бошокли галла, биринчи йилга беда, кузги пиез ва бошка экинлар орасида куп учрайди.
Бахорги бегона утлар уз навбатида эрта ва кеч бахоргиларга булинади. Уларнинг майсалари бахорда ва кузда чикади, мавсумда бир марта уруг беради. Буларга еввойи сули, олабута каби утлар мисол була олади.
Кеч бахорга бегона утларнинг уруга тупрок етарли кизигандагина униб чикиб, секин ривожланади. Масалан, еввойи гултожихуроз, семизут, шамак, итузум, туякорин ва бошкалар.
Бегона утларга карши курашда улар уругларининг тиним даврини ва маълум вактда хаетчанлигини саклаш кобилиятини билиш катта ахамиятга эга. Маълумки, бир канча майда уругли бахорга бегона утларнинг уруги 1-2 см чукурликдан бемалол униб чикса, 5 см ва ундан ортикрок чукурликда эса мутлако униб чикмайди. Вахоланки, иткунокнинг уруги 10-12 см , еввойи сули 20 см чукурликдан хам униб чикиши мумкин.
Еввойи сули галласимонлар оиласига мансуб булиб бир йиллик бегона ут хисобланади. Еввойи сулини купчилик кора гуза деб хам атайди. Бошпоясининг баландлиги 20-80 см булиб тик усади. Майсалари оч яшил булиб, ташки куринишидан маданий сулига ухшайди. Асосан бахорга дон экинлари ва купинча сули орасида усиб, уругидан купаяди. Хар бир усимликда уртача 40-60 тагача бошокча булади. Уруга етилиши биланок, сочилиб кетиб, маданий сулидан фарк килади, Хар бир тупида 660 донагача уруг булади. Ок шура, олабута-шурадошлар оиласига кирувчи энг куп таркалгаи бегона ут хисобланади. Узбекистонда ок шура, сассик шура, хушбуй шура кенг таркалган.
Хушбуй шура саргиш-яшил рангли, хушбуй хид чикарадиган, безли тукчалар билан копланган. Одатда, суториладиган ва сугорилмайиган экинлар орасида учрайди.
Caссик шура-yзига хос уткир хид чикаради. Сугориладиган экинлар билан бир каторда ховлиларда, арик ва йул екаларида, партов ерларда куп учрайди.
Ок шура-барглари, унсимон доглар билан копланган булиб, сугориладиган экинлар, айникса гуза орасида кенг таркалган. Пояси тугри, буйи 40-100 см га етадиган сершох, япроклари туксимон, чети киррали булиб усади. Шура жуда серуруг булиб, бир тупда 1,5 млн тагача уруг хосил булади.
Еввойи гултожихуроз гултожихурозлар оиласига мансуб булиб,
бир йиллик кеч бахорга бегона утлардан хисобланади. Бир туп еввойи гултожихуроз 500 минг ва ундан ортик уруг хосил килади.
Шамак, коракурмак-галладошлар оиласидан булиб, бир йиллик кеч бахорги бегона ут хисобланади. Пояси туксиз булиб буйи 80-100 см гача етади. Япроклари тасмасимон чети гадир-будур, пастдан шохланган булади.
Ит кунок-бошокдошлар оиласига кирувчи, буйи 70 см гача етадиган кеч бахорги бир йиллик ут, унинг 2 тури бор. Кук иткунок ва ок иткунок.
Кишловчи бегона утлар. Бу гурухга майсалари кишлаш кобилиятига эга булган усимликлар мисол була олади. Кузда унган уруглар илдиз енидан тупбарг хосил килиб хамма ривожланиш палласида хатто гуплаш фазасида хам кишлаши мумкин. Бунга жаг-жаг мисол була олади.
Жаг-жаг, ачамбити бутгуллилар оиласига кирувчи, буйи 10 см баъзан 70 см келадиган бир еки бир канча пояга эга булган бир йиллик утдир.
Кузги бегона утлар. Бу утларнинг уруга кузда униб чикади. Уларнинг майсаси яхши усиши ва ривожланиши учун кузги, кишки даврдаги паст харорат зарур. Кузги бегона утларнинг уруги кайси вактда униб чикишдан катъий назар, факат келгуси йили поя, гул, мева ва уруг беради. Буларга: метла, ялтирбош, корамик каби утлар киради.
Икки йиллик бегона утлар. Айрим утларнинг усиши, ривожланиши ва уруг хосил килиши учун 2 йил зарур. Бу биологак гурухдаги бегона утларнинг уруги бахорда, езда униб чикса бир киш, кузда униб чикса, икки киш кишлайди.
Икки йиллик бегона утларга кашкарбеда, сигиркуйрук, сарик еввойи беда, латтатикан, ок каррак, сутчуп, еввойи сабзи каби усимликлар мисол була олади.
Куп йиллик бегона утлар. Бу биологик гурухдаги бегона утлар ойласига мансуб булиб, 322 турни ташкил этиб бир йиллик ва икки йилликлардан фарк килади. Куп йиллик бегона утлар генератив (уругидан) ва вегетатив (илдизпоя, иддиз куртакларидан) усулда купаяди.
Куп йиллик бегона утлар, укилдизлилар, иддизпоялилар, илдизбачкилилар, попук илдизлилар, пиезлилар, тугунаклилар ва судралиб усувчиларга булинади. Илдизпояли куп йиллик бегона угларга гумай, ажрик, камиш, саломалайкум, дала киркбугими, аччик мия, ок мия киби утлар киради.
Илдизбачкилиларга – куйпечак, янток, какра, кизилмия, бузтикан на бишкалир. Попукилдизлилар - зубтурум, баргизуб ва бошкалар. Пиезлилар алзур писз, гулпиез, кум пиез, чучка пиез, оташак пиез, тог пиез, дашт пиез ва бошкалар.
Cyдралиб усувчи урларга: айиктовон, тугмачабош, куен ут, олмос ут ва бошкалар киради.
Паразит бегона утлар. Паразит беогна утлар, паразит бегона утлар еки маданий усимликлар билан яшаб, улар хисобига озикланади. Улар хакикий ва ярим паразит бегона утларга булинади. Узбекистонда хакикий паразит бегона утлардан поя паразити, зарпичак, девпечак, ва илдиз паразити шумгия учрайди.
Далларда бегона утларга карши самарали курашиш учун аввал уларни аниклаш, кай даражада ифлосланганлигини билиш, карта тузиш хамда уларга карши кураш тадбирларини тугри ташкил килиш лозим. Бунда бегона утлар 2 усул, яъни юриб куз билан чамалаб (тахминан) ва аник хисобга олинади.
Куз билан чамалаш усули осон ва кулай, чунки бунда даланинг диагонали буйича маълyм ораликда юрилиб, бегона утлар тахминан xисобланади ва балларга ажратилади. Балларга ажратишда академик А.И.Мальцевнинг куйидаги 4 балли шкаласидан фойдаланилади.
1 балл – ycимлик копламида 5 % гача бегона ут булади.
2 балл – ycимлик копламида 5-25 %
3 балл - усимлик копламида бегона ут 25-50 %
4 баллда эса бегона углар маданий усимликларга караганда купчиликни ташкил этади. Бегона yтларни аник хисобга олишда вазифанинг мохиятига кура оддий егоч рекадан 0,25, 0,5 еки 1 м2 ва ундан катта рамка ясалади. Егоч рамкани бегона утлар хисобланадиган жойга куйиб (1 га майдоннинг ypта хисобда 12 жойига) рамкадаги бегона утлар солинади ва юлиб олинади кейин турларга ажратилади. Haтижада егоч рамка юзаси учун yтларни уртача микдори топилади. Текшириш натижасида олинган маълумотларга асосан хужалик далалоларини бегона утлар билан ифлосланганлик харитаси тузилади. Харита далаларда бегона угларнинг таркиби ва микдорининг узгаришига кура уларга карши хар хил кураш тадбирларини таплашга ва кудлашга имкон беради.

Такрорлаш учун саволлар:


1. Паразит бегона утлар кайси турларга булинади?


2. Бир йиллик yтларга таъриф беринг.

  1. 3. Куп йиллик бегона углар кайси гурухларга булинади?

  2. Вакилларипи айтинг.

4. Бегона углар сони кандай хисобга олинади?



Download 0,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish