Узбекистон ре с п у б л и к а с и олий ва у р т а махсус т а ь л и м вазирлиги д и л о ро м ёрм атова



Download 12,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/108
Sana25.02.2022
Hajmi12,02 Mb.
#270107
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   108
Bog'liq
tdau-2-113

Модда алмашинуви ёки метаболизм жараёнида тирик организм­
ларда купгина кимёвий реакциялар бориши натижасида организмга 
зарур моддалар ишлаб чикилади ва улар энергия билан таьминланади. 
Борадиган асосий реакциялардан бири фотосинтез булиб куёш ёруг- 
лиги эвазига анорганик моддалардан органик моддалар хосил булади. 
Фотосинтез билан бир каторда органик бирикмаларнинг синтези жа- 
раёни анорганик моддалар оркали боради. Олтингугурт, водород, 
сероводород, темир, аммиак, нитрат ва бошка анорганик моддаларнинг 
оксидланиши кимёвий энергия оркали боради. Бу жараёнга хемосинтез 
деб аталади.
Хар бир тирик организмнинг пайдо булганидан улишига кадар вакт 
давомида хар хил тезликда метаболик жараёнлар боради, жараёнга 
онтогенез дейилади. Онтогенез узида морфологик, физиологик ва био- 
хилма-хиллик янгиланишни маьлум давомийликда тирик организмнинг 
бутун хаётида мувофиклаштириб боради. Онтогенез организмнинг уси- 
ши, хажми ошиши, гавдаси йириклашуви, бир хужайралилар ва туки-


малар уртасидаги фарклар ва организмда турли функцияларнинг бажа- 
рилишини тартибга солиб туради.
Х,озирги организмларнинг онтогенези жуда узок эволюция жараё­
нида шаклланди ва унинг тарихий ривожланишига филогенез дейилади. 
Экологиянинг яхлитлиги учун хайвон, усимлик ва микроорганизмлар 
хосил булиши, эволюциясини кайта урганиш зарур. Буни урганадиган 
фан филогенетика деб аталади ва у морфология, эмбриология, па­
леонтология фанлари маьлумотларига асосан шаклланган.
Ген, хужайра, орган, организм, популяция, биоценоз ерда хаёт 
пайдо булишининг асосий ташкилотчиларидир. Биополимерлардан био- 
сферагача булган барча тирик организмлар аник бир тизимга буйсуниш 
асосида шаклланган. Бунда биотизим оддий даражадан мураккаб да- 
ражагача ривожланиб боради.
Биологик тизимнинг ташкилланиш даражаси лерархик табиий ти- 
зимда боради ёки кичик тизимчалар катта тизимни ташкил килади.
Тирик материянинг структурали ташкилланиши молекляр, хужай- 
равий, тукимада, органда, организмда, популяцияда ва биосфера дара- 
жасида боради. Экология биологик ташкиллашувнинг даражаларини 
оддий организмдан зкотизимгача ва биосферани тулик урганади.
Молекуляр даражада модда алмашинуви ва ирсий маьлумотларни 
ташиш жараёни беради.
Хужайра — мустакил яшашга мослашган тирик организмнинг 
элементар структурасидир.
Туцима - узида бир хил хужайра ва хужайралараро моддаларнинг 
узаро мувофиклигидир.
Орган - куп хужайрали организмнинг бир кисми булиб алохида 
вазифани бажаради.
Организм - бу тирик жон булиб, ташки мухит билак узаро боглик, 
биологик тур булиб, яхлит тизимдан иборат, бир-бирига ухшаш, аммо 
алохидалик хусусиятига эга, тур ичида купайиш имконияти бор.
Популяция - вакт ва маконда маьлум бир турнинг алохида уз- 
узидан купайишига мувофиклигига айтилади. Популяциядаги умумий 
узгаришлар турт нарсага боглик булади: тугилиш, нобуд булиш, кириб 
келига ва чит<иб кетиш (миграция).
Биоценоз ёки экотизм -  маьлум бир аник худудда усиб ривож- 
ланувчи турли микроорганизмлар, усимликлар ва хайвонларнинг бир- 
бирига мупофиклигидир.
Биосфера - ернинг тирик материядан иборат кобигидир.
Назорат саволлари
1. Экология фани вазифаси нима?
2. Экология фани максади нима?


3. Экология фани предмета нима?
4. «Экология» атамасини фанга ким киритган?
5. Биогеоценоз тушунчасини ким илмий асослади?
6. Ч.Дарвиннинг экология фани ривожидаги хизматларини айтинг
7. Экологиянинг урганиш услубларини сананг.
8. Экологик таълим тушунчасини ифодаланг.
9. Экологик маданиятни тушунчасини ифодаланг.
10. Филогенетика фани нимани урганади?
1.2. Экологик муносабатлар
Табиатда барча тирик организмлар жамоага бирлашиб, у ёки бу 
даражадаги доимийлик хос булган тур кум косил килади. Тур кум тар- 
киби маьлум абиотик омилларнинг кушилиши, шунингдек, унинг тар- 
кибига кирувчи, эхтиёжлари буйича ухшаш булган турли организм­
ларнинг узаро богликлиги озик, химоя, туркумларининг барча турла- 
рининг купайиши билан таьминланади. Тирик организмларнинг узаро 
таьсирлашиши натижасида экологик тизим вужудга келади. У тирик 
организмлар ва уларнинг яшаш мухитидан ташкил топган ягона табиий 
мажмуадан иборат. Экотизимнинг барча таркибий кисми (компоненти) 
узаро таьсирлашади ва бир-бирларига таьсир курсатади.
Ердаги барча тирик организмлар очик тизим булиб четдан ёки 
ташкаридан келадиган модцалар ва энергия га боглик булади. Кимёвий 
моддалар тана тузилиши учун зарур булса, энергия хаётий жараён- 
ларнинг бориши учун керак. Метаболизм даврида мураккаб модда- 
ларнинг парчаланиш реакцияси натижасида оддий моддага айланади, 
бунда энергиянинг ажралиб чикишига катаболизм ва оддий модца- 
лардан синтез натижасида муракаб моддалар косил булишига анабо­
лизм дейилади.
Экотизим биота ва биоценоздан иборат булиб унинг органик кисми 
биоценозлардан тирик организмларнинг турлари, анорганик кисми 
биота*турларининг яшаш жойини ташкил килади. Купчилик экоти- 
зимлар уз навбатида бирлашиб биосферани косил килади. Экотизим 
атамасини фанга инглиз эколог олими А.Тепсли (1935) томонидан 
киритилди. В.Н.Сукачев «Биогеоценоз» атамасини фанга киритди.
Аслида экотизим компонентлари ва улардаги мавжуд жараёнлар: 
биологик бирлик, энергия келиши ва моддалар алмашинишидан иборат.
Экотизимлар трофик (озикланиш) тузилиши буйича куйидаги 
погоналарга булинади: озикланадиган энергия манбаига караб орга­
низмлар фототрофларга* булинади, фотосинтезда куёш энергиясидан 
фойдаланади. Хемотрофлар кимёвий моддалар оксидланишидан косил 
булган энергиядан озикданади.


Узлаштириладиган углерод манбаига караб тирик организмлар 
куйидагиларга булинади, неорганик углерод (СОз) фойдаланишига 
караб автотрофлар, углероднинг органик манбаларидан озикланув- 
чилар гетеротрофлар. Автотроф организмлар уз яшашлари учун анор­
ганик манбаларни истеъмол килади ва бу билан анорганик моддалардан 
органик модда х,осил килади.
Трофик озикланиш уз навбатида иккига булинади:
1) Юкори автотроф (мустакил, узи овкатланувчи) ёки яшил погона 
булиб усимликлардан иборат. Усимликлар куёш нури таъсирида уз 
организмида органик модда туплайди.
2) Пастки гетеротроф погона (тупрокда тупланган турли колдик- 
лар намлик ёрдамида чирийди).
Трофик тузилишида озикланиш яна иккига булинади: биофаглар- 
тирик организмлар билан озикланувчилар;
Сапрофаглар - улик организмлар билан озикланувчилар.
Трофик озикланиш тузилишини куйидагича изохдаш мумкин: Мах,- 
сулот берувчиларни продуцентлар, истеъмол килувчилар - консумент- 
лар ва анорганик куринишга айлантирувчиларга редуцентлар дейилади. 
Продуцентлар барча ер устидаги яшил усимликлар, бир хужайрали сув 
Утларидан тортиб чучук сувларда усадиган сув утларн булиб, улар 
анорганик моддаларни органик моддаларга айлантиради. Барча тирик 
организмлар продуцентлар билан озикланади. Консументлар-органик 
моддаларни исгеъмол килувчилардир: утхур хайвонлар ёки факат билан 
озикланувчи, йирткичлар ёки бошка хайвонлар гупггини ва хаммасини 
еювчилар одам ва айик. Редуцентлар Улик организмлар ни чиритиб 
уларни оддий анорганик моддаларга айлантиради ва бу вактда модца- 
ларнинг табиатда биокимёвий айланиши юзага келади. Редуцентлик ва- 
зифасини микроорганизм ва замбуруглар бажаради.
Трофик тузилиш озикланишни куйидагича оддий куринишда 
ифодалаш мумкин:
К^уёш - усимликлар 
-
куй

эчки
-
тулки

б^ри. бур гут 
Продуцентлар 
Бирламчи 
Иккиламчи 
консумент консумент
Экотизим куйидагиларга булинади:
1. Мезоэкотизим;
2 . Микроэкотизим;
3. Космик кема экотизими;
4. Шахдр гетеротроф экотизими;
5. Агроэкотизимлар.
Экотизимда организмлар эркин кислородга булган муносабатига 
кура аэроб, анаэроб ва факулътативга булинади. Аэроб организмлар 
факатгина кислород мавжуд булган мухитда яшайди, улар хайвонлар, 
Усимликлар, айрим бактерия ва замбуруглар. Анаэроб организмлар-


кислород булмаган мухитда яшай олувчилар (айрим бактериялар). Фа­
культатив организмлар-булар кислородли-кислородсиз мухитда бема- 
лол яшовчилар (замбуруг ва бактериялардир).
Яшгш мухити деганимизда ернинг табиатда тирик организмлар 
хаёт кечирадиган ва узаро боглик холда шаклланадиган жой э ка или гига 
айтилади. Тирик организмлар. ерда, сувда, хавода ва тупровда, ер усти 
ва орга-шзмларда яшаб хаёг кечиради. Улар яшайдиган мухит узлуксиз 
Узпаради, аммо организм мухит шароити кандай булмасин мослашг- 
шига харакат килади. Организмларга мухитнинг таьсири бир канча 
омиллар оркали утади.

Download 12,02 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   108




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish