Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий уцув юртлари талабалари


bet63/70
Sana24.01.2023
Hajmi
#901912
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   70
Bog'liq
Bozor iqtisodiyoti asoslari (M.Rasulov)

Жазрн бозори иштирокчилари асосан
бошка мамлакат у&дудида %аракатда
булганликлари ту- 
файли улар албатга тенглик, мустакиллик таъминланган 
холдагина самарали иш тутишлари мумкин. Жа^он бозо- 
ридаги му^ит халкдро алокдлар ХУКУК,ий асоси таркибига 
киради.
Ж адон бозоридаги иштирокчилар фаолияти умумии, 
кУпинча икки мамлакат Уртасида бевосита келишув асоси­
да амалга ошиши мумкин. Ташки савдода мамлакатлар ман- 
фаати катта Урин эгаллайди ва бу х^р бир давлатнинг бош- 
каси билан олиб борадиган савдо \аж м и, кулами, риво- 
жидаУз ифодасини топади. Бу, айникса иктисодий куршов 
ёки имтиёзли савдо каби сиёсатларда уз аксини топади. 
Сиёсий, *ар бир тазйикнинг жах;он бозори холатига таъ- 
сири кучли булиши мумкин ва сиёсатлар туфайли бу бо- 
зор ё кискаради, ё кенгаяди. Ташки савдони чегаралаш, 
бунда тусиклар мавжудлиги, албатта жа*он бозорига сал-
бий таъсир курсатади.
Хар бир мамлакатнинг жа*он бозорида фаол ишти 
рокчи сифатида Урин олиши унинг бошка мамлакатлар 
билан алокаси, муносабати, таъсир-эътибори, обруси ка- 
биларга борлик- Бу бозорда *ар бир мамлакат узига хос 
Уринни эгаллашга ва Уз таъсир-эътиборини кучайтириш- 
га харакат килади. Бу эса жуда куп омилларга боглик 
булиб, иктисодий, сиёсий, \арбий мавкеларини уз ичига 
олади! Уларнинг ичида энг а^амиятлиси иктисодий тарак- 
киёт даражаси, ишлаб чикариш ривожи, яъни халкаро 
ракобат курашидаги бардошлилиги даражасидир. Бошка 
мамлакатлар учун харидоргир товарлар куплаб ишлаб чи- 
карилса, халкаро бозорга йул очилади, уз ракибларига 
нисбатан устун холатда булади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Уз ишлаб чикдришини чет мамлакатлар ик^гисодий таъ- 
сиридан здомоя кдлиш учун мамлакатлар, айник.са ривож- 
ланаётган мамлакатлар турридан-тугри чет моллари савдо- 
сини таъкдедаш ёки чегаралаш сиёсатини куллайдилар. Бун- 
дан ташк;ари бир к;анча ицтисодий м ех ан и зм л ар н и
ишлатадилар. Булар ичида энг таъсирчан, мослашувчи ме­
ханизм бож тизимидир, бундан о колона фойдаланилса, 
таш к^ савдони тартибга солишда ва уз тадбиркорларини 
^имоя к,илишда яхши курол булиб жуда кул келади. Бож­
ий куллаш туфайли чет товарлари учун яхши шароит яра- 
тиш х,ам м ум кин, ёки уни чегаралаш, хдтто таък^к^аш
*ам мумкин.
Жадон бозорининг ривожи учун инфраструктура катта 
ахдмият касб этади. Буларнинг ичида энг му^имлари банк- 
лар, транспорт, алок,а, ахборот кабилардир. Агарда улар 
яхши таракдий этган булса, бозор авж олиб кенгаявера- 
ди, четтоварлар окими кунаяверади. Уларнинг иш фаоли- 
яти унумли булиши учун аввало зарур инфраструктура тар- 
мокдарини яратиш талаб к^шинади. Бусиз жах,он бозорида 
фаол кдтнашиш имкони булмайди.
Бундай инфраструктура ташк^ савдо модций базасидир. 
Булар кдторига махсус асбоб-ускуналанган омборлар ки- 
радики, улар товарларни сакдаш, кддоклаш, майдалаш, 
юклаш, тушириш, маркалаш каби вазифаларни бажаради. 
Юклар — товарларни ташиш махсус транспорт ташкилот- 
лари зиммасида булиб, унга турли транспорт хиллари жалб 
этилади: *аво, сув, темирйул ва автомобиль транспорт- 
лари, экспорт товарлар барча мамлакатлар транспортла- 
рида ташилади.
Пул тУлов *исоб-китоблари банк муассасалари томо- 
нидан бажарилиб, улар махсус банклар булиш и мажбур 
эмас. Молиявий операциялардан энг му^ими товарлар 
суруртасидир. Бу билан махсус сурурта бизнеси муасса­
салари шурулланади. Агарда мамлакат таш ^и савдо инф- 
раструктурасига эга булмаса, кушимча к*ийинчиликлар- 
га дуч келади. Чунки чет ташк;и савдо инфраструктура- 
сидан фойдаланиш катта кушимча хараж атларни талаб 
килади, яъни бошк;а мамлакатлар транспорти, сурурта, 
бизнес, банк муассасалари, савдо ком паниялари каби- 
ларнинг хизматлари учун куп микдорда ^ак, тулаш керак 
булади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Айтайлик, товарлар харакати секин ва паст даражада 
булса, у истеъмолга, демак сотувга уз вак^ида олиб келин- 
майди. Ахборот ва алокд тармок^тари колок; даражада б^лса, 
бозор колати, унинг конъюнктураси ноаник, булиб, т ^ р и
карор кабул килинмай, нотурри тижорий харакат кулина- 
дики, бу бозор талабига мос келмайди. Банклар тизими 
ривожланмаса, *исоб-китоб 
р
вактида амалга ошмайди, 
натижада тижорат ок,сайди ва \оказо, бу жа^он бозорига 
салбий таъсир этади.
Мамлакатлар жадон бозорида уз мавкеини мустадкам- 
лаш, бошкд мамлакатларни уз манфаатига буйсундириш ва 
ракобат кобилиятини кучайтириш максадида бирлашиб иш 
тутадилар. Чунончи, Рарбий Оврупо мамлакатлари уз савдо 
бирлашмаларини тузганлар. Хатгоки чегараларни очиб таш- 
лаш, бир хил пул бирлиги киритиш, бож олишни йук 
килиб, ягона бозор ташкил этишни амалга оширмокдалар. 
Осиё, Америка, Шаркий Оврупо бозорларида биргаликда 
^аракат кулиш каби муким икгисодий вазифаларни бажар- 
мокдалар.
Бундай бирлашмалардан яна бири Шимолий Америка 
бирлашмаси булиб, унга АКД1, Канада ва Мексика мамла­
катлари киради. Улар х,ам ташки савдода бирлашиш макса­
дида тузилган. Жанубий-Шаркуй Осиё, Америка, Шаркий 
Оврупо бозорларида биргаликда *аракат килиш каби му- 
хим икгисодий вазифаларни бажармокдалар.
Ж анубий-Ш аркий Осиё мамлакатлари бирлашмаси 
АСЕАНни олсак, бунга Индонезия, Филиппин, Япония, 
М алайзия, Жанубий Корея, АКД1 ва бирканча бошка 
мамлакатлар кириб, улар ^ам асосан ташку савдо со^аси- 
да бирлаш иб, икгисодий тараккиётда бирга иш тутишни 
вазифа кулиб к^йганлар. Бундай бирлашмаларнинг сони 
к^п.
Э нг ривож топган етги мамлакат *ам жа*он бозорида 
бир хил сиёсат билан иштирок этиш, уз манфаатларини 
биргаликда *имоя этиш, бошка мамлакатларни эса уз *ара- 
катлари изига тушириб, уз икгисодиёти тараккиёти учун 
энг кулай шароитлар яратишга \аракат кулади. Бундай уюш- 
малар, дунёнинг бошкд кусмларида х,ам мавжуд.
Жах,он бозори мо^иятининг энг му^им томонларидан 
бири товарлар учун юкори стандарт белгиланиши ва янги 
технологиянинг таъсири. Жа^он бозорида фаол иштирокчи
www.ziyouz.com kutubxonasi


сифатида урин олишнинг энг му^им шароити ва талаби 
юкрри сифатли товар ишлаб чи^ариш, бошк;а мамлакатлар 
халкдари талабини к;ондира оладиган товарлар билан чи- 
цишдир.
Бундай талабни Япониянинг радио, магнитофон аппа- 
ратлари, АКД1 ва Германиянинг компьютерлари, Рарб мам- 
лакатларининг машиналари, автомобиллари ва х,оказолари- 
да куриш мумкин. К,иск;ача килиб айтганда, булар “ Рарб 
импорт” товарлари, жах,онда уларга талабгор истеъмолчи- 
лар куп.
Ишлаб чикдриш со^асида товарда зарурий истеъмол си- 
фатларини яратиш, инсон истеъмоли учун керакли хусу- 
сиятларни барпо этишдир. Кам харажат ва юк;ори истеъмол 
сифатларига эга б^лган товар рак,обат курашида устун ке- 
лиш имконини турдиради. Товарнинг юк,ори истеъмол да- 
ражага эгалиги ва даромад талабига мос бадо даражаси 
харидорларни узига тортади.
Бу ю^ори даражада таракдий этган ишлаб чикариш - 
нинг *осиласидир. Зеро, жздон бозори аввало юк;ори ри- 
вож топган товар ишлаб чик;аришнинг мавжудлигини та- 
лаб этади.
Жа*он бозорининг иккинчи му?дем афзаллиги янги тех­
нология билан борликдир. Юк,орида курсатганимиздек, хал- 
каро савдонинг замонавий технология, янги ишлаб чикд- 
риш тажрибаларига мойиллиги мавжуд. Товарлар ни нг юк,ори 
даражали ишлаб чикдриш шароитида яратилиши уларнинг 
ра^обатга бардош бериш, харидоргирлик хусусиятини оши- 
ради. Шунинг учун бундай ишлаб чикдриш эгалари — тад- 
биркорлар т^хтовсиз технологияни янгилаш, янги техни­
ка асосида ускуна, машиналар ва унга ме^натни мос таш - 
кил этиш ва боцщаришнинг янги-янги усуллари кабиларга 
жуда катта эътибор берадилар, бундай жараёнларни доимо 
кузатиб, узларида куллаб борадилар. Шунинг учун х,ам бун- 
дай мамлакатлар ва уларнинг соз^ибкорлари устунликни 
КУддан бермай жах;он бозорида иштирокчи сифатида ^ара- 
кат к,иладилар.
Маълумки, импорт товар билан бирга янги технология 
хдм кириб келиши керак. Чунки таш^и савдода янги техни­
ка, технология, асбоб-ускуна, ишланмалар хам иш тирок 
этади. Бундан ташкдри янгилик х;еч цачон узок; сир, фак;ат
www.ziyouz.com kutubxonasi


тор додцаги маълум кишиларнинг мулки булиб кол май ди, 
балки у тезрок; таркдлиш хусусиятига эга, бунинг энг кулай 
ва таъсирли йули жахон бозорида иштирок этишни кенгай- 
тирищцир.
Демак, жахон бозоридан самарали фойдаланиш хари- 
доргир юкори истеъмол сифатли товарларни сотиб олиш 
билан чекланмасдан, балки янги технология, техниканинг 
мамлакатга кириб келиши имконини турдиради, натижада 
п лю р ишлаб чикдришни ташкил этиш ва уни юкори дара- 
жада ушлаб туришда катта кумакдош хизматини бажаради. 
Айтиш мумкинки, жахон бозорида иштирок этиш даража- 
си умумиктисодий тараккиёт, аввало ишлаб чикдриш да- 
ражасини белгилаб беради. Агар кучли икгисодиёт ва илгор 
ишлаб чикаришгина мамлакатнинг жахон бозоридаги урни- 
ни белгилаб берса, жахон бозори хам Уз навбатида, бу 
мамлакат тараккиётига шунчалик ижобий таъсир курсата- 
ди. Ахоли турмуш даражасини кутариш мак;садида илгор 
ривож топган ик^исодиётни яратишда жахон бозорининг 
ахамиятини тугри тушуниш ва бу йулда бор имкониятлар- 
дан фойдаланиш, айник;са бизнинг мамлакатимиз учун 
мухим вазифалардан биридир.
ЖАХОН Б О З О Р И ХУСУСИЯТЛАРИ
Ж ахон бозорида иш тирок этишнинг имконини кен- 
гайтирадиган ёки чегаралайдиган бир неча жихатлар мав- 
жуд. Булардан энг таъсирлиси бождир (таможня тарифи). 
Бу сотиладиган товар ва хизматлар учун туланадиган со- 
ликдир. Товарларни импорт килувчи мамлакат учун бож 
даромад манбаи булиб хисобланади. Лекин у бошкача ва- 
зиф ани хам бажариши, яъни мамлакатга имкони борича 
товар олиб келмаслик чораси сифатида кулланилиб, экс- 
портчи мамлакат учун катта тусик, булиши мумкин. Шун- 
га кура бож фискал ёки протекционик тариф мазмунида 
булади.
Булардан ташкдри, ташки савдодаги тусиклардан бири 
квотадир. Квота оркали товар экспорти микдори белгила- 
нади ва шунгагина рухсат этилади. Бунда факат товарлар 
микдоригина эмас, уларнинг хиллари хам белгиланиб, маъ­
лум товарлар учунгина экспорт ХУКУКИ берилади. Бундан 
кузатилган максад чет мамлакатлари валюталарини сак-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лаш, ма^аллий ва миллий саноатни ^имоялаш, мамлакат 
ичидаги бандликни му^офаза этиш дир. Квотанинг эн г 
сунгги шакли эмбарго булиб, айрим хил импорт тулирича 
таъкук; этил ад и.
Ташку савдонинг ривожига булган тусикдардан яна бири 
нотариф тусицлардир. Масалан, Голландия хукумати соати- 
га 10 милдан ортик,тезликда юрадиган тракторлар импор- 
тини таъкук^айди. Демак, баъзи трактор хилларини бу мам- 
лакатга экспорт кулиш мумкин эмас. Товарлар хусусиятла- 
рига кдраб экспорт чегараланади. Бу купрок, озик-овк,ат 
товарларига тааллуклидир. Курол-асла*а, кумматба^о ме- 
таллар, наркотик моддалар импортининг таъкукланиши 
умумий вддисадир.
Х&р
бир мамлакатнинг ташку савдо дажми натурал ва 
куймат улчовлари оркдли белгиланади. Натурал улчовнинг 
мазмуни импорт ва экспортнинг жисмий \аж м и н и н г 
индекси билан ифодаланади. Куймат буйича улчов аса, бун- 
дан ташк;ари ба*о узгаришларини \а м узида акс эттиради. 
Агар ба^о пасайса, ташки савдо оборотининг усишига кдра- 
май, унинг куймат буйича пасайиши юз бериши мумкин. 
Айтайлик, капиталистик мамлакатлар жа^он савдо обороти 
1970 йилдаги 645 миллиард доллардан 1980 йили 3978, 1988 
йили 6145 миллиард долларга етган. Куриниб турибдики, 
халкдро савдо жуда тезлик билан усмокда.
Жадон бозори экспортерлар уртасидаги кескин рако- 
бат кураши оркали ривожланади. Хар бир мамлакат ик,ти- 
содиётида ташку савдо ролининг усиши, жздон савдо- 
сининг жвдон ишлаб чикдриши усишига нисбатан тез- 
рок, булиши савдо алок,аларининг муста^кам булмаган 
шароитларида юз бериши ракобат курашининг кучайи- 
шига олиб келади. Масалан, жах,он бозорида “тукумачи- 
лик” , “автомобиль” ёки “компьютер жанглари” булиб 
туриши бунинг далилидир. Бу мамлакатларнинг жакон 
бозоридаги ^олатларининг узгариб туришига олиб кела­
ди. Агар 1988 йили АКД11 да *ар бир а*оли ^исобига 3200 
доллар ташки савдо обороти тугри келган булса, Япони- 
яда бу 3.700 долларга тенг булган. Собик СССРда эса бу 
800 долларни ташкил этган эди.
Жа^он савдосининг хусусиятларидан яна бири хом ашё 
товарлари ^иссасининг камайиб боришидир. Чунки тайёр 
товарлар х,ажми жуда тезлик билан ортиб бормокда. Айник- 
са ишлов берувчи саноат тармок^ларининг ма\сулотлари,
www.ziyouz.com kutubxonasi


буларнинг ичида юк;ори технологик товарлар, замонавий 
технологиями ва техник билимларни махсус товарларга ай- 
лантириб экспорт щ и ш борган сари кенгаймокда. Айтиб 
утганимиздек, интеллектуал жа^он бозори жудатезлик би- 
лан усмокда.
Хал^аро савдода машиналар, жи^озларнинг салмоги 
ортиб бормокда. Чунки ривожланаётган мамлакатларда бун- 
дай товарларга талаб юк,ори. Бундай товарлар гурухдца 
электротехника саноати, айник,са электрон жщозлар, ЭВМ 
ва компьютерларга талаб жуда катта булганлиги учун таш- 
к;и савдо оборотида улар салмокди урин олмокда.
Илмий сигамли товарлар экспорта буйича Еарб мамла- 
катлари ажралиб турса, импорта буйича ривожланаётган мам- 
лакатлар кузга ташланади. Кейинги йилларда узгаришлар юз 
бериб, бундай товарлар экспортерлари кдторигаянги индус­
триал мамлакатлардан Жанубий Корея, Тайвань, Сингапур, 
Гонконг кабилар кушилмокдЭ' Лекин хом ашё мамлакатлари 
Хам сакданиб, бунга нефть сотувчи ОПЕК (нефть экспорта 
мамлакатлари бирлашмаси) ка кирувчи 13 мамлакатни ки- 
ритиш мумкин. Мис экспорта буйича Гвинея, Ямайка, Бра­
зилия, Суринам, кдлай рудаси буйича Малайзия, Индоне­
зия, Боливия, Таиланд каби мамлакатларни эсга олиш мум­
кин.
Индустриал ривожланган мамлакатлар Уртасидаги сав­
до х,ам тезлик билан кенгаймокда. Жа^он савдосининг х,озир- 
ги 70 фоизи шу мамлакатлар Уртасидаги оборотни уз ичи­
га олади. Диверсификация йули билан ривожланаётган мам- 
лакатларнинг жадон бозорига чикдеши ик^исодиётнинг бир 
канча тармокдарини ривожланиши, ташк;и савдо товарла- 
ри ассортиментини кенгайтиришга олиб келиб уз ик;тисо- 
дий таракдиётига ижобий таъсир курсатмокда, саноатнинг 
ривожланиб, тайёр ма^сулотлар етиштиришини купайтар- 
мокда.
Жа^он бозори ривожи куп жи^атдан шу бозор ба^о- 
сига боюгикдир. Товарнинг жах,он ба\оси унинг ж а\он 
бозори бах,о мувозанатига богликдир. Албатта бунинг да- 
ражасида жа^он бозорига куп товар олиб чикдан мамла- 
катнинг киймат даражасининг таъсири катта булиши мум­
кин. Ташк?! савдо эркинлиги шароитида ра^обатнинг таъ­
сири мавжуддир. Амалда жах,он бозори учун куп бах,олик 
хос. Бир хил товарн инг ба^оси сотиб олиниш и, кдерда 
сотилиши, к;айси валюта асосида туловлар амалга оши-
www.ziyouz.com kutubxonasi


рилиши каби бир к;анча ^олатларга цараб турлича були- 
ши мумкин.
Хар бир мамлакатнинг миллий хужалиги жах,он бозорига 
тур ли даражада карашли булганлиги учун давлат к;онуний ра- 
вишда ташк^ савдо сиесатининг маълум тартиб ва кридалари- 
ни белгилайди. Тарихан улар икки хил кдрама-кэрши сиёсатда 
Уз ифодасини топади: протекционизм ва эркин савдо. Про­
текционизм 
импортга кдрши сиёсат булиб, юкрри бож ^а^и 
белгилаш, маълум товарлар имиортини так^к^аш ва унинг 
ставдартларини киритиш кабиларда уз аксини топади. Бу, ал- 
батга миллий ишлаб чикдришни ташк^ рак,обатдан х^моя 
килишга кдратилгандир.
Эркин савдо 
сиёсатида таш^и савдо учун кенг йул очи- 
либ, бож олинмайди, факдт чегарада руйхатга олинади. 
Лекин мамлакатлар ташкде савдода жуда мукрбил сиёсат 
утказиб, у
з
мамлакатларини таъминлаш учун х,аракат кдла- 
дилар. Б унинг учун манфаатли шартномалар тузилиб, хар 
бир мамлакат бошк,а шерик мамлакатларга зарур имкони- 
ятлар турдирувчи шарт-шароитлар асосида хуКУК беради. 
Бу ^укукдарда тенглик тамойили асос булади.
Иктисодиёти кучли мамлакатлар жа^он бозорида бошкд- 
ларга нисбатан хужумкорлик сиёсатини куллаши мумкин. 
Бундан ташкдри, жа*он бозорида рак^бларни кучсизланти- 
рувчи товар демпинга сиёсати хам к^лланилади. Бундай ва- 
зиятда паст ба^ода импорт кдниш к$л келади ва шу йул 
билан бозорни эгаллашга ^аракат килинади.
Жа^он бозорига чи^ишнинг узига хос мавжуд усул- 
лари б^либ, улар асосан уч хил: экспорт, кушма тадбир- 
корлик фаолияти ва турридан-тУрри инвестициялаш. Чет 
бозорга чи^ишнинг энг оддий усули экспортдир. Бу х,ам 
уз навбатида, иккига булинади: нодоимий ва фаол экс­
портдир. Нодоимий экспорт вак^и-вак^и билан чет ул- 
гуржи савдо фирмаларига товар чикдриб туришдан ибо- 
ратдир. Фаол экспортни олсак, фирма ёки давлат узокди 
кузлаб маълум ташци бозорни эгаллашга, унда узининг 
мустазусам урнини белгилашга харакат кдлади.
Кушма тадбиркорлик фаолияти 
ташк,и ик^гисодий фао- 
лиятнинг мураккаброги булиб, четдаги шерик билан ишлаб 
чикдриш кувватига эга булиш ва унинг мадсулотини уша 
ерда сотишга каратилади. Бу усулнинг турт хил куриниши 
мавжуд: лицензиялаш, иудрат ишлаб чик;ариш, контракт
www.ziyouz.com kutubxonasi


буйича боищариш, биргаликда эгапик кулинациган корхо- 
на очиш.
Кушма тадбиркорлик фаолняти 
намуналарини Узбекис- 
тон мисолвда куришимиз мумкин. 1995 йилнинг май ойида 
жах,он савдоси шахлида Зарафшонда АКД1 хдмкорлигидаги 
Зарафшон-Ньюмонт кушма корхонасининг ишга тушиши, 
Асакада Корея Республикасининг ДЭУ компаниясининг фа- 
олияти билан биргаликдаги автомобиль корхонаси, Герма- 
ниянинг Мерседес Бенц комианиясининг Хоразмдаги кушма 
автомобилсозлик корхоналари мамлакатимиз икзпсодиётида 
катга урин тутади.
Чет мамлакатлар бозорида фаолият курсатишнинг тула 
шакли т>тридан-тугри инвестициялашдир. Олдинги икки 
усулда иш тутиб маълум тажрибага эга булгандан, юк,ори 
фойдалилик аникдангандан сунг, бевосита ишлаб чикд- 
ришни ташкил этиш йули билан шу мамлакат бозорида 
маълум у р и н н и эгаллаш мак;садида и н вести ц и ян и
куллашга Утилади. Бунинг кандай устунликлари мавжуд, 
деган савол тугилади. Биринчидан, арзон ишчи кучи 
мавжуддиги, иккинчидан, бу билан узи ва уша мамлакат 
учун кулай долат яратади, учинчидан, уша мамлакат дав- 
лати, м иж озлари, шериклари билан уз товарларини 
жойлаштириш ва сотиш макрадида яхши муносабатлар 
урнатади, туртинчидан, экспортер фирма ёки давлат уз 
капитал харажатларини туда назорат кдлиш имконига 
эга булади ва истик;болли з^аракат шароитини яратади.
Юк,орида курсатиб утилган бозор турлари ва шакллари 
деярли жахон бозорига *ам оиддир. Товар (хизмат)лар ва 
интеллектуал бозорлар усгида бу мавзуда хдм тузсгаб утдик. 
Энди жах,он капитал бозори ва мез^нат бозорларига эътибор 
берайлик. Чунки бундай жа*он бозори шаклларининг ахами - 
яти ошиб, бу бозорлар теалик билан ривожланмокда.
Ж ахон капитал бозорининг 
ривожи бунга ривожланаёг- 
ган мамлакатларда талабнинг ортиб боришидир, яъни четга 
капитал чик;аришнинг юк;ори фойда нормасига эга були- 
шидир. Ш унинг учун з^ам кредит фоизларининг юкорила- 
шуви, дивидентнинг усиши, чет капиталнинг кафолатла- 
ниши ва унинг учун мамлакатларда кулай шароитлар яра- 
тилиши кабилар жэдон капитали бозорида таклифни х,ам 
куиайтирмокда. Мамлакатларнинг икгисодий а\воли ишлаб 
чикариш ресурсларига з^ам боглик булиб, иш кучи арзон- 
лиги, хом ашё арзонлиги, сув, энергия кабиларнинг экс­
www.ziyouz.com kutubxonasi


портер мамлакатга нисбатан фойдалилиги бу бозорни кен- 
гайтириб, капитал оедмини тезлаштиради.
Капитал бозори ишлаб чик,аришнинг байналмилаллашу- 
ви билан борлик.булиб, мамлакатлар корхоналарининг хал- 
к,аро ишлаб чикдриш организмига кушилишига олиб кела- 
ди. Бу эса халк;аро мехмат так.симоти нафлилигидан фойда- 
ланиш имкоиини беради х,амда халк;аро пул ва хужалик 
алокдпарини кучайтиради.
Ж а\он капитал бозорида айрим ш ахслар, давлатлар, 
бирлашмалар иштирокчи була оладилар. Ш уни таъкидлаш 
зарурки, четга капитал чик;ариш асосан ривожланган мам­
лакатлар га турри келади. Айтайлик, тугридан-турри инве- 
стициялашнинг 3/4 к;исми ривож топган мамлакатларга 
турри келса, ривожланаётган мамлакатларга к,олгани, яъни 
1/4 клсмигина турри келади.
Ривож топган мамлакатлар капиталлар билан айирбош- 
лашса, айирбошлаш тенглик ва жгщон ба^оси а соседа юз 
беради. Масалан, АКД1 ва Япония, Иарбий мамлакатлар 
уртасида икгисодий муносабатлар эркинлик, тенглик асо- 
сида амалга ошади. Чунки индустриал даража тенглигида 
кдрамлик \олати юз бермайди. Ривожланаётган мамлакат­
ларга булган капитал экспорта туррисида бундай дейиш 
кдейин. Тахминларга кура ривожланган мамлакатларга ка­
питал экспорти ривожланаётган мамлакатларга Караганда 
икки баробар паст фойда нормасига эга булади.
Жахон кредит бозорини 
олсак, у хам ривожланиб, мам­
лакатлар уртасидаги товар оборотининг усиши, уз ар о 
туловларни амалга ошириш, чет пул маблагларини мам- 
лакат ик;тисодиёти таракдиёти мак;садида куллаш имкон- 
ларини беради. Бу бозор шакли бошкдларига нисбатан тез- 
рок; Усмокда. Бу бозор сутка ичи туда ф аолиятда булади. 
Хозирги замон ал о ка воситалари (косм ик алок,а, халк;аро 
телетайп тармокдари) тухтовсиз м ам лакатдан м ам лакат­
га пул утказиш имконини беради. 
Бунда х а л ^ р о банклар- 
нинг, айникра, халкдро кдйта куриш ва ривожланиш бан- 
кларининг, халкдро валюта фонди кабиларнинг хиссаси 
катта. Халкдро кредит бозори мамлакатларда хужалик та- 
раккиётини тезлаштиради. Чунки чет сармоялар хисобига 
янги тармоклар, корхоналар вужудга келади. Мазкур кор- 
хоналар товарлари жадон бозорида рак,обатбоп булиб чи-
www.ziyouz.com kutubxonasi


к;ади, уз навбатида, жахон бозоридан келадиган даромад- 
ни хам купайтиради.
Ж ахон мехнат бозорининг ривожи хам тезлашмокда. 
М амлакатлар уртасида иш кучи кучиши юз бериб, иш 
кучи товар бахоси юкори булган мамлакат томон хара- 
катда булади. Маълумки, иш хаки хамма ерда бир хил 
эмас. Ривож топган мамлакатларда иш хаки юкори була- 
ди. Ш унинг учун хам кам ривожланган мамлакатлардан 
юкори даром ад олиш максадида бошка мамлакатларга 
иш ахтариб кетадилар. Огир, иш шароити яхши булма- 
ган иш ж ойларига хам четдан келганлар рози булиши 
мумкин. Бунинг сабаби равшан: иш хаки узи келган мам- 
лакатга нисбатан юкори. А йтайлик, АКДПга М ексика, 
Пуэрто — Рико ва Лотин Америкасининг бошка мамла- 
катларидан куплаб ишчилар келадилар. Рарбий Оврупо 
м ам лакатларига эса Африка, Осиё ва Югославия, Тур- 
киядан келади.
Четдан ёлланган ишчилар мамлакатнинг мехнаткашлари 
икгисодий ахволига таъсир курсатиши мумкин, чунки улар 
ракиб хисобланади. Ишчиларнинг жахон мехнат бозори ту- 
файли бошкд мамлакатларга кетиши уз мамлакатларида таж- 
рибали ва мал акали ишчиларнинг камайиши билан борлик- 
дир. Ш унинг учун ривожланаётган мамлакатларда бунинг 
олдини олиш учун харакат куладилар. Лекин ишчи кучи 
экспортининг ижобий томонлари, яъни четга кетган ишчи­
лар хисобига давлат кисман даромад олади, бундан ташка- 
ри ишчиларнинг малакаси ошади, оилаларига даромад кел- 
тиради.
Жахон икгисодий алокдларининг мустахкамлана бориши 
ривожланган мамлакатлардан ривожланаётган мамлакатларга 
ишловчиларнинг ёлланишини кунайтирмокда. Айникра Якин 
Шарк нефть казиб чикдрувчи мамлакатларига куплаб ишчи­
лар келган булиб, улар хатто ахолининг купчилигини таш- 
кил этади. Бу мамлакатларда нефть казиб чикдришнинг шун- 
чалик тезлик билан усиши жахон мехнат бозори хисобига 
булмокда. Нефть эса ривожланган мамлакатлар талабини крн- 
диришда кУл келмокда.
Кейинги йилларда юкори малакали ишчиларнинг бошка 
мамлакатларга ёлланиб кетиши асосан Овруподан Океан ор- 
тига ва Шаркдан Рарбга томон ишчилар миграциясида ифо- 
даланмокда. Бундай ^олатнинг окибати вакт угиши билан 
билиниши мумкин.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Жа^он бозорида иштирок этишни кенгайтириб бориш 
ва уни доимийлаштириш, бунда туррунликка эриш иш жа- 
Хон ме^нат таксимотида иштирок этиш имконини тутди- 
риб, унда лойикуринни эгаллаш заруриятини юзага келти- 
ради. Маълумки, ижтимоий мех,нат таксимоти нинг туб маз- 
муни ихтисослашув, маълум ме\нат ва пировардида ишлаб 
чикдриш турларига мослашувдан иборатдир. Жа^он ме*нат 
таксимоти мамлакатлараро мослашув, ихтисослашув мазму- 
нини бидциради. Бунинг асосида, албатта жа^он бозори ри- 
вожи ётади.
Жа^он мехмат таксимоти икки омилга асосланиши мум- 
кин. Биринчи омил маълум ма^сулотлар ишлаб чикариш- 
га шу мамлакатда зарур шарт-шароитлар ва имкониятлар 
мавжудлиги, шу билан бирга бу имкониятлардан тУла 
фойдаланган холда тарихан шу хил товарлар ишлаб чика- 
ришнинг таракдий этишидир. Иккинчи омил эса таш ки 
омил булиб, бу ташки бозор ривожи ва бундай ме^нат 
натижасининг доимий истеъмолчисининг мавжудлиги ва 
ташки бозор туфайли ишончли харидорларнинг доим ий- 
лигини таъминлаш шароитидир. Куринибтурибдики, жа- 
*он бозори ва жа^он ме*нат таксимоти бир-бирига бор- 
лик, бир-бирини ривожлантирувчи иктисодий вокелик- 
дир.
Жах,он мехмат таксимотида маълум урин эгаллаб, уз 
ишлаб чикаришини ривожлантирган ва уз товарлари 
билан дунёга маш^ур мамлакатлар куп. Масалан, бир неча 
юз йиллардан бери Англия ва Голландия тукимачилик са- 
ноати билан, айникса мовут тУкима моллари билан, Гер­
мания машиналари билан маигхурдир. Немисларнинг “Зин­
гер” тикув машиналари бутун дунё бозорларини эгаллаган 
эди. Швейцария узининг соати билан якин-якинларгача бу­
тун дунёни таъминлаб келар эди. Хитойнингчинниси, чойи 
ва чити, ипак моллари, Америка ва Миср иахтаси кабилар 
тарихан маълум ва хртго хрзиргача уз а^амиятини йукотгани 
йук- Францияниш модаси, парфюмерияси тутрисида хдм шуни 
айтиш мумкин.
Техника, технологик тараккиёт бунинг чегараларини 
жуда кенгайтириб юборди ва янги-янги ихтисослаш ган 
ишлаб чикаришга эга булиб, дунёда уз товарлари мухим 
жой эгаллаган ва жахон бозорини эгаллаётган мамлакат-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лар сони ортиб бормокда. Жа^он мик,ёсида ихтисослашган 
мамлакатлар даставвал юк,ори индустрлашган мамлакат- 
лардир.
Масалан, автомобиль саноатини олсак, бунда AK.LLI нинг 
роли катга. У XX асрни автомобиляаштиршцда етакчи урин 
эгаллаб, уз доврурини автомобшитари билан дунёга таратди. 
Жа*он бозорини т^лаэгаллаб келган “Форд” , “Крейслер” , 
“Дженерал Моторе” кабилар дунёга машхур. Булар билан 
Япония, Германия, Швеция, Франция, Англия автомо­
биль саноати ракрбатлаша олади. Яиониянинг “Тойота” , 
Кореянинг “Самсунг” ва Швециянинг “Вольво”, Германи- 
янинг “ Мерседес”лари, х,атто АКД1, Канада бозорларида 
Америка билан ракрбатлашиб харидорларни узларига кдрат- 
мокдалар.
Самолётсозликда эса АКД1 жа^он бозорида асосий уринни 
эгаллаб келмокда. Унинг “Боинг”и бутун жа*он \аво транс­
порта фирмаларининг асосий самолётвдир. Ундан кейин “С— 
310” дир. Асосан мавжуд йирик *аво й^ллари шулар билан 
банд. Хал^аро транспорт авиацияси шу самолётлар билан 
таъминланган.
Радиоаппаратлар, магнитофон техникаси каби Япония 
товарларини олсак уларнинг жадонда эгалламаган бозори 
йук,. Бу товарларнинг жахрнда харидорлари жуда к^п. Япо­
ния хилма-хил бундай товарларни ишлаб чик^аришга жуда 
ихтисослашган ва бундай товарлар, автомат-роботлар иш­
лаб чикрриш буйича етакчи уринни эгаллайди.
Товар ишлаб чицаришдаги бундай ихтисослашув, жа- 
* х,он мик;ёсида бу со^ада асосий йуналишни белгиловчи 
‘ даражада булиш, албатта бу товарларга барча мамлакат- 
ларда харидорларнинг кушшги, шу билан бирга ишончли 
Уринни эгаллаш учун зарур тара
1
д а ё т даражасида булиш- 
дир.
Жа^он ме^нат та^симотини рарбатлантирувчи к,андай 
куч бор, деган савол турилиши табиий. Албатта, бунинг 
асоси манфаатдорликдир. Агар 

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish