Узбекистан академия наук республики узбекистан

1-расм. 
Бу машинанинг максимал реактив қувват ишлаб чиқариши электр двигателни актив 
юкланганлигига боғлиқ. Бундан ташқари унинг киришидаги кучланиш миқдорига ва электр 
двигателнинг техник параметрларига боғлиқ.
- Синхрон компенсатор. Синхрон электр двигателнинг енгиллаштирилган 
юкламасиз конструкцияси синхрон компенсатор хисобланади. Улар реактив қувват ишлаб 
чиқариш холатида ишлаши хамда уни қузғатишини ростлаш йўли билан реактив қувватни 
истеъмол қилиш холатида ишлатилиши мумкин.
Ушбу қурилмалар энерготизимда ташқи қисқа туташувлар содир бўлганда электр 
чўлғамларининг термик ва динамиқ мустахкамлиги юқорилиги унинг асосий 
афзаллигидир. Бу қурилмалар реактив қувватни автоматик ва текис бошқариш учун 
мўлжалланган.
Барча синхрон компенсатор ускуналари ўзининг камчиликларига эга: 
- конденсатор батареялари билан солиштирганди эксплуатацион харажатларни 
юқорилиги; 
- иш жараёнида шовқин; 
- уларда актив қувват исрофини юқорилиги. Асосан бу уларни тўлиқ юкланиш 
жараёнида келиб чиқади.
СК ларда актив қувват исрофи 1 кВар қувват учун 0,011 дан 0,03 кВт гача чегарада 
бўлади. СК қувватини камайтирганимизда унинг бахоси ва актив қувват исрофи 
пропорционал ўсади. Юқоридагилардан келиб чиқиб бу қурилмани реактив қувватни 
компенсация қилиш воситаси сифатида самарали ишлатиш учун энергетика тармоғининг 
катта қувватли объектларида фойдаланиш мумкинлиги хулосаланади. 
- Конденсатор батареялари. Бу қурилмалар махсус сиғимлардан иборат бўлиб, 
реактив қувват ишлаб чиқаришга мўлжалланган. Улар хар хил кучланиш ва қувват

---

103 
синфларида ишлаб чиқарилади, хамда улар фақат реактив қувват генератори сифатида 
ишлатишга мўлжалланган.
Бу қурилмалар қуйидаги афзалликларга эга: 
- СК билан солиштирганди актив қувват исрофи сезиларли кичиклиги (1кВАр 
реактив қувват ишлаб чиқариш учун 2,5...5 Вт актив қувват исроф бўлади); 
- уларни ишлатилиши оддий ва ишончли; 
- уларни ўрнатиш учун махсус фундаментлар талаб этилмайди; 
- ўлчамлари кичиклиги ва монтаж ишларини бажариш енгиллиги; 
- уларни қурук биноларда ўрнатиш мумкинлиги. 
Конденсатор батареялар қуйидаги камчиликларга эга: 
- уларни электр таъминоти кучланиши ўзгаришига ва хароратнинг кўтарилишига 
сезгирлиги; 
- ташқи қисқа туташув ва ўта кучланиш таъсирига етарлича динамик мустахкамликка 
эга эмаслиги; 
- унинг ишлаб чиқарувчи реактив қуввати тармоқ кучланиши қийматига боғлиқлиги: 
бу ерда U
сети 
- конденсатор батареялари киришларидаги кучланиш қиймати; U
БК ном
- 
конденсатор батареялари номинал кучланиши; Q
БКном 
– конденсатор батареялари номинал 
қуввати. 
Конденсатор батареялари индивидуал, группали ва марказлашган услубларда 
ўрнатилади.
Алохида электр энергия истеъмолчиси (актив ва реактив) боғланган зажимда 
конденсатор батареясини уланиши индивидуал конпенсациялаш услуби хисобланади. Бу 
кўринишда боғланган қурилмаларда истеъмолчи тармоқдан ажратилиши билан бир вақтда 
конденсатор батареялари хам тармоқдан ажралади. 
Электр тармоғининг тақсимлаш пунктларига конденсатор батареяларини ўрнатиш 
группали раектив қувватни компенсациялаш услуби хисобланади. Бу кўринишдаги 
қурилмаларда конденсаторларини қувватини ошириш имконияти мавжуд бўлади. 
Реактив қувватни компенсациялаш қурилмаларининг қўллашнинг энг самарали 
услуби марказлашган қурилмалар хисобланади. Бу услубда ишлаб чиқариш трансформатор 
подстанциялари юқори кучланиш томонида конденсатор батареяларини ўрнатиш таклиф 
этилади. 
- Статик компенсациялаш қурилмалари. Маълумки компенсация қилинувчи реактив 
қувватни кескин ўзгариши вақтида таъминот кучланиши қийматининг сезиларли 
тебранишиини келтириб чиқаради. Бу жараён тез ўзгарувчи юкламали катта қувватли 
истеъмолчилар иш холатларида вужудга келади. Бу қурилмалар ток ва кучланиш 
формаларига таъсири мавжуд ночизиқли элементлардан ташкил топган бўлади. 
Қуйида статик компенсациялаш қурилмаларига қўйилган талаблар келтирилади: 
Улар реактив қувват ўзгаришига юқори тезликда таъсир қилувчи ва етарлича 
ростлаш чегарасига хамда таъминот кучланишини минимал ўзгартириши ва реактив 
қувватни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш имкониятига эга бўлиши керак. Стататик 
компенсациялаш қурилмаси бошқариладиган элементли комплекс конденсатор 
батареяларидан тузилган. Бу қурилмани охиргиси сифатида магнтли бошқарилувчи реактор 
фойдаланилиши мумкин. 
Бу қурилмада реактив қувватни ўзгартириш тиристорли бошқариш блоки ёрдамида 
магнитланиш токини ўзгартириш хисобига амалга оширилади. Статик компенсациялаш 
қурилмаларида энергияни тупловчи сифатида сиғим ва индуктивликдан фойдаланилади. 
Уларни тармоққа улаш тиристорли бошқарув блоки орқали боғланади ва коммутация 
бурчаги α танланади. Бу бурчак ушбу электр аппаратларида реактив қувватни ишлаб 
чиқариш ёки истеъмол қилиш холатларидан танланади. Қурилмада қўшимча боқариш 
блокининг кераклиги унинг камчилигидир. 

---

104 
Юқоридагилардан ташқари реактив қувват манбалари сифатида пассив, автив ва 
гибридли фильтркомпенсацияловчи қурилмалар фойдаланилади.
Электр таъминоти тизимида реактив қувватни компенсациялаш масаласи ва уни 
ечиш учун қурилмаларни танлаш истеъмолчилар иш холатларидан келиб чиқиб танланади. 
Истеъмолчиларда реактив қувват истеъмолининг тез катта миқдорда ўзгариши, 
пайвандлаш қурилмалари ва индукцион печлар учун кучланиш миқдоринини ўзгаришини, 
юқори гармоника коэффициентларини хамда кучланиш ва ток резонансини хисобга олган 
холда реактив қувват манбаларини танлаш ва ишлатиш техник иқтисодий жихатдан 
самарали ва амалий ахамиятга эга илмий масала хисобланади.