Узб еқистон сср фанлар академияси

манг», — деди Саидий цути ўчиб (А. Қаҳҳор).Наҳотки ўз бух- галтерим шундай цилса-я, — деди кўнгли бузилиб («Муштум»). Равиш эргаш гап бош гапга -масдан аффиксини олган бўлишсиз- лик равишдоши орқали бирикади. Бу равишдош кўпинча бош гап­даги ҳаракатнинг юзага келиш пайтини билдириб, пайт эргаш гап­ларнинг кесими бўлиб келади. Айрим вақтда бу форма бош гапдаги ҳаракатнинг юзага келиш пайтини эмас, ҳаракатнинг қай ҳолда юзага келишини билдиради: Наимийнинг бирор иши ўнгидан кел- масдан, бирор мацсади юзага чщмасдан, умри бекорга ўтиб кетди. (А. Мухтор).Кун бўйи емасдан бир бурда ҳам нон. ...Балки са- ҳарларда нола қиларсан (У й ғ у н).
Деб, деясўзлари «Кучирма гап+автор гапи» типида тузилган конструкдиялар таркибида қўлланиб, улар орасида равиш эргаш гапли қўшма гаплардагидай боғланиш мавжуд эканлигини кўрса- тади. Бундай қўшма гапларда кўчирма гап эргаш гап функциясида, автор гапи бош гап функциясида келади: Бахтинг бор, деб эсади еллар(Уйғун).Тарк этиб уйқуни жангга кетади. Қайдасан за- фар, деб соҳибқиронлар (У й ғ у н). Ирам кетган Гулнор яна келди деб, Балли, Аваз иш кўрсатиб келди деб, Келаётир Авазхондай зўравор («Узбек халқ достонлари»), Сизга таянади республикамиз, ўзимнинг лобарим, чечан щзим деб (Ғ. Ғ у л о м). Агар эргаш гап­лар уюшиб келса деб, дея ёрдамчилари фақат кейинги компонентда қўлланиши мумкин: Ғирот келди, Чамбил обод бўлди деб... Кела­ётир Авазхондай зўравор («Узбек халқ достонлари»), Ленин ма- дад қилсин шонлц шаҳарга. Бошидан кетмасин саодат, зафар — Дея селкиллатиб оқ соқолини Чоллар дуо щлур шому саҳар (У й- ғун).
Қўшма гапнинг бу турида кучирма гаплик мазмуни анча куч- сизлана боргандир. Шунинг учун ҳам бундай гапларни кўчирма гап ва автор гапларига эмас, бош ва эргаш гаплйрга ажратамиз. Бу хилда бош гапга бирикадиган эргаш гаплар компонентларни туташ- тирувчи ёрдамчиларига, кучсиз бўлса ҳам, кўчирма гаплик мазмуни борлигига қараб мақсад эргаш гапларига ўхшайди. Уларни бир- биридан айирувчи нарса феъл кесимларнинг шаклланиши ва маз- мунидан мақсад англашилишидир. Равиш эргаш гаплари деб ор- қали бош гапга бирикканда, эргаш гапнинг кесими феълнинг ижро майли формасида бўлади, мақсад эргаш гапларнинг кесими эса, буйруқ майли шаклида қўлланган бўлади. Шунингдек, равиш эр­гаш гапдаги ёрдамчини деган ҳолда; мақсад эргаш гапдаги ёрдам- чини деган мақсадда деб қўллаш мумкин: Эрам боғдан цайсар Аваз келди деб (...келди деган ҳолда). Келаётир Авазхондай зўра- б.ор ■—равиш эргаш гапли қўшма гап. Планимиз тўлсин деб (деган мақсадда) шартномага қўл қўйдик — мақсад эргаш гапли қўшма гап).
Равиш эргаш гапнинг феъл кесими -гудек аффиксини олиб бош гапга бирикиши мумкин: Онахон икки тирсагини кенг ёзиб, стол- нинг четини бармоқлари ботиб кетгудек маҳкам ушлади (А. Мух­тор).
Равиш эргаш гап бош гапдан олдин, унинг ўртасида ёки ундав кейин келади. Лекин ҳеч вақт бош гап эргаш гап орасида кел- майди: Юрагида хислат тўлиб-тошиб, Ўктам ҳайкал теварагида анча вақт аста-аста юрди(Ойбек).Отлар юролмай чалкашиб, кўп ўликлар қопдай шишиб, Ҳасан қилди майдонда жанг (Эргаш Жуманбулбул). Қўрқоқларнинг ақли шошиб, Ботирлар урушда тошиб, Бир-бирига қилич солди («Узбек халқ достонлари»).
У, юраги ҳовлиқиб, бир зумда перроннинг у бошидан бу бошига бир неча марта бориб келди (А. Қ а ҳ ҳ о р). У, уйига хийла таъби очилиб қайтди (А. Қаҳҳор). Маҳкам, қошлари йўғирилиб, Эшонбоевга қаради (П. Қодиров). Бундай боқсам, сен турар .эдинг, Олма пишиб ёноқларингда (Н. Нарзуллаев).
Ўлчов-даража эргаш гапли қўшма гап
Улчов-даража эргаш гаплари бош гапдаги воқеа билан эргаш гапдаги воқеанинг даражасини аниқлаш ва миқдорини ўлчаш учун қўлланади. Бундай қўшма гапларда эргаш гап бош гапдаги от ке- симнинг белгисини ёки феъл кесим олдидаги равиш, даража-миқдор ҳолларининг белгисини кўрсатувчи шунча, шундай, шунчалик каби сўзларнинг маъносини конкретлаштириб келади: Капитан
цандай ишонч билан буюрган бўлса, Аҳмаджон ҳам шундай эмак- лаб кетди (А. Қаҳҳор). Мунис қандай майин циз бўлса, унинг ашуласи ҳам шундай майин эди (А. Қаҳҳор).Тоғаси. қанча ци- зишса, Ойқиз ўзини шунча оғирликка солади (III. Рашидов).
Улчов-даража эргаш гаплари бош гапга феълнинг шарт фор­маси, -ки боғловчиси, -ган сари (сайин) ёрдамчилари орқали боғ- •ланади.
Бош гап билан -са орқали бирикадиган ўлчов-даража эргаш гапли қўшма гапларда нисбий сўзлар компонентларни бириктириш учун хизмат қилади. Бундай қўшма гапдаги кесимлар кўпинча бир хил сўзлар ёки синоним сўзлар орқали ифодаланади: Сартарош
устарасини қанчалик кўп ишлатса, Матжон семиз ҳам бу сўзни шунчалик ортиқча ишлатарди («Муштум»). Ҳар бир жон бошига тўғри келадиган саноат маҳсулоти қанчалик кўп бўлса, мамлакат- нинг иқтисодий қуввати шунчалик ошщ бўлади («Совет Узбекис- тони»).
Кесимлар синоним бўлмаса ҳам, маъноси бир-бирига яқин бў- лиши мумкин: Колхоз ишлаб чщариши қанча ўсса, норма %ам
шунча ошиши керак (И. Р аҳим).Жанжал қанча узайса, хизмат ҳақи шунча кучаяди (С. А й н и й).
Улчов-даража эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапдаги ўл- 'човнинг ортиши билан бош гапдаги ўлчовнинг ҳам ортиши, даря- жанинг ошиб бориши ифодаланиши мумкин. Бу нарса худди ра­виш, миқдор-даража ҳолларидаги қиёсий даражага ўхшайди: У цанча қўшиқ айтса, севимли Бамбур унинг кўзларига шунча равшан кўрингандай сезиларди (Ш. Рашидов). Колхозда мута- хассислар қанча кўпайса, ишимиз шунча олдинга босади (А. Қ а ҳ- ҳо р). Боя Волков цандай тажанг бўлиб келган бўлса, энди Жўра­бой ундан баттар дицқат бўлди (С а и д Аҳмад). Орттирма да- ража оттенкаси бор бўлган бундай эргаш гапларни -са аффикси ўрнида -ган+сари ёрдамчисини қўллаб нисбий сўзларсиз ишлатиб кўрсак, даражанинг ортиши аниқроқ кўриниши мумкин: У цанча қўшиц айтса (у қўшиқ айтгани сари), севимли Бамбур унинг кўзла- рига равшан кўрингандай сезиларди.
Улчов-даража эргаш гапли қўшма гапнинг айрим турларида компонентларнинг кесимлари (баъзан миқдор билдирувчи ҳол- лари ҳам) маъно жиҳатидан бир-бирига зид бўлади. Бундай ке- симлар: а) антоним бўлиши мумкин: Насиба щнчалик сергап ва сермулозамат бўлса, Маҳбуба шунчалик камгап ва камсуцум эди {О. Ёқубов). Мен қанча бадбахт бўлсам, сен шунча бахтли бул {С. Бородин).Фарҳод Хисров билан тортшиувда қанча баланд кўтарилса, Хисров шунча тубан тушади; б) бир-бирига зид, лекин антоним бўлмаслиги мумкин: Мен цанча хароблашсам, у шунча хурсанд бўлади(Ойбек). Меҳнат қанчалик қийин бўлса, сама- раси шунчалик ширин бўлади (Саид Аҳмад).Унга томон қанча юрсанг, у сендан шунча узоқлашади (А. Қ а ҳ ҳ о р).
Бундай қўшма гапларда ўлчов-даража маъносини кучайтириб, таъкидлаб кўрсатиш учун миқдори ўлчаниб, даражаси белгила- наётган бўлаклардан кейин кўпинча ҳам юкламаси ишлатилади. Кесимлари антоним ёки маънолари бир-бирига бир оз зид бўлган сўзлар орқали ифодаланган гапларда ҳам ёрдамчиси қўлланмайди: Миллионларча омманинг онглилиги қанча юкрри бўлса, коммунис- тик қурилиш планлари ҳам шунча муваффақиятли бажарила бо- ради («Совет Узбекистони»). Чуқур қанча кўп бўлса, аравакаш ҳам шунча нотинч бўлади (А. Қаҳҳор). Бурама мўйловли мили­ционер боя цирғоқда цандай бетощат бўлиб турган бўлса, Умрзоқ ота ҳам уёқ бу ёща ўшандай юра бошлади (Ҳ. Ғулом).
Улчов-даража эргаш гапларининг бу тури бир составли гап шаклида келган «бош гап»ни изоҳлаши мумкин: Қанча кўп йўқот- са ёвни — шунча соз (У й ғ у н). Қанча йироқ кетса, шунча яхши- дир(Уйғун).-са аффикси ўрнида феълнинг -(а) р+экан ёр- дамчисини олган формаси ҳам ўлчов-даража эргаш гапнинг кесими бўлиб келади. Бундай гапларда шарт мазмуни ўлчов-даражадан кўра ҳам ортиқ бўлиб, эргаш гапнинг бошида модомики сўзи иш­латилади: Модомики у вацтда мих топиш шунчалик қийин бўлар экан, динамо машина топиш ундан ҳам мушкул эканлиги маълум (А. Кононов).