ИСБОТЛАШ ВА УНИНГ ТАРКИБИ. ИСБОТЛАШ ТУРЛАРИ
Кишиларнинг амалий фаолиятдаги муваффак,иятлари улар куллаётган билимларнинг кай даражада чин булишига, яъни бу билимларнинг вок,еликни кднчалик тугри акс эттиришига боглик. Хато фикрлар предметларнинг реал
алокалари ва муносабатларини бузиб курсатади, билишда куп чалкашликларга олиб келади. Шунинг учун хдм билиш жараёнида хдр бир фикрни туфи к,уришга эришиш, унинг чинлигини далиллар билан курсата олиш, хато фикрларни эса рад кила билиш мухим ахамиятга эга.
Фикрнинг чинлигини тасдиклаш учун уни ходисанинг (фактнинг) узи билан солиштириш мумкин. Пекин куп хсшиар- да билиш жараёнида натижаларнинг чинлиги уларни илгари вужудга келган билимлар билан боглаш оркдли аникданади. Буни амалга оширишнинг мантикий усули исботлащдир. <
Исботлаш бир хукмнинг чинлигини у билан богаанган бошкд чин хукмлар ёрдамида асослашдан иборат булган ман тикий амалдир. Унинг таркиби уч элементдан ташкил топтан: тезис, аргументлар (асослар), исботлаш усули - демонстрация. Тезис - чинлиги асосланиши лозим булган хукм, у исботлашнинг марказий фигураси хисобланади; бутун дикдат-эътибор унинг чинлигини курсатишга каратилади. Тезис бир мулохдзанинг узидан, ёки мулохазалар тизимидан, ёки теоремалардан, ёки аник, фактларни умумлаштириш натижаларидан, ёки ходисаларнинг сабабини курсатувчи
мулохазалардан ва шу кабилардан иборат булади.
Аргументлар - тезиснинг чинлигини асослаш учун келти- рил1Дн хукмлар. Аргументлар булиб фактларни кдйд кдлувчи хукмлар, таърифлар, аксиомалар, теоремалар, крнунлар хамда бошка эмпирик ва назарий умумлашмалар хизмат килади. Аргумент сифатида келтирилган фактлар, албатта, узаро богланган ва тезиснинг мохиятига алокддор булиши лозим.
Таърифлар хам чин хукмлар булиб, улардан аргумент сифатида фойдаланиш мумкин. Масалан, «Хдракат - бу хар кандай узгаришдан иборат», деган таъриф чин хукмдир. Аксиомалар чинлиги уз-узидан равшан булган, исботлашни талаб кдлмайциган фикрлардир. Инсон тажрибасвда куп маргалаб
такрорланганлиги учун хам уларни исботлаш зарур эмас.
Теоремалар ва к,онунларнинг чинлиги исботланган була ди, уларни хеч иккиланмасдан аргумент кдлиб олиш мумкин. Исботлаш усули - демонстрация тезис билан аргументлар уртасидаги мантикдй алок;адан иборат. У хулоса чикариш шаклида булади, яъни тезис аргументлардан хулоса сифа
тида мантикдн келтириб чикарилади.
Исботлашнинг икки тури мавжуд: бевосита исботлаш, бавосита исботлаш. Бевосита исботлашда тезиснинг чин лиги туфидан-тугри аргументлар билан асосланади, унда тезисга зид булган хукмлардан фойдаланилмайди. Тезис куп холларда якка ходисани ифода килиб келади ва маълум
бир умумий билимдан, масалан, конундан аргумент сифатида фойдаланилиб, унинг чинлиги асосланади. Масалан, «Узбекистан - мустакил давлатдир», деган хукм (тезис)нинг чинлиги «Узбекистоннинг мустакил давлат деб
, эълон кдпиниши, унинг халкаро микёсда эътироф этшшши» каби асослар ёрдамида исботланади.
Бавосита исботлащда эса тезиснинг чинлиги унта зид булган хукмнинг (антитезиснинг) хатолигини курсатиш оркали асосланади. Антитезис кдндай шаклда ифодаланган булишига караб апагогик исботлаш ва айирувчи исботлаш фарк килинади. Алагогик исботлащда тезис (а) ва антитезис (а) уртасидага
! муносабатга асосланилади. Масалан, «Материя хдракатсиз мавжуд эмас», деган хукмнинг чинлигини асослаш учун унга зид булган «Материя харакатсиз мавжуд», деган хукм олинади. Апагогик исботлашда антитезис топилиб (1-боскич), вактинча чин деб кабул килинади ва ундан маълум бир натижалар келтириб чикдрилади (2-боскич), сунгра бу нати- жаларнинг хатолиги курсатилади (3-боскич) ва демак, те зиснинг чинлиги исботланади. Масалан, «Материя хдракатсиз мавжуд», деган хукм чин булса, «Моддий предметлар сфук- турасиз мавжуд», деган фикр (антитезисдан келиб чиккан натижа) хам чин булади. Бизга маълумки, модций предмет лар таркибсиз (уни ташкил килувчи элементлар ва уларнинг узаро алокасисиз) мавжуд эмас. Демак, «Материя харакат- сиз мавжуд», деган фикр хато, шу тарика «Материя хара- катсиз мавжуд эмас», деган фикрнинг чинлиш асосланади. Айирувчи исботлашда тезис соф айирувчи хук.мниш (кучли дизъюнкциянинг) бир аъзоси булиб, унинг чинлиги бошка аъзоларининг (антитезиснинг) хатолигини курсатиш оркали асосланади. Масалан, “Жиноятни ё А, ё В, ё С шахслар содир этган», деган фикр текширшшб, «Жиноятни В шахе хам, С шахе хам содир этмаган”лиги аникланади ва шу тарика «Жиноятни А шахе содир килган», деган хукмнинг чинлиги асосланади. Бу мисолда айирувчи исботлаш айирувчи - катьий силлогизмнинг инкор этиб,
тасдикловчи модуси буйича курилган:
a v b v с; b л с а
Бунда барча мукобил вариантлар тулик олингандагина хулоса чин булади, яъни тезис исботланади.
Раддия - исботни бузишга каратилган мантиклй амалдир.
Бирорта фикрнинг чинлигини рац этиш айни пайтда унта звд булган фикрнинг хатолитни курсатишдан иборат булганлиги учун рацщини исботлашнинг хусусий куфиниши, деб хисоблаш мумкин^ Раддия хам исботлаш каби тезис (рад кдлиниши ло- зим булган хукм), аргументлар (тезисни рад кдлувчи хукмлар) ва демонстрацивдан (рад этиш усули) дан ташкил топтан була ди. Раддия бирорта масалани мухокама кдлиш, яъни бахс, мунозара жараёнида учрайди. Бахе кдтнашчиларвдан бири маь- лум бир тезисни илгари суриб, уни хдмоя килса (пропонент), бошкдеи унга кдрши чикдди (оппонент). Х,ал кдлинмаган, му- нозарали масалалар буйича олиб бориладиган бахслар поле мика хисобланиб, увда кдрама-кдрши тезислар асосланибгина колмай, балки танкдаий анализ хам кдлинади.
Раддия уч хил усул билан амалга оширилади:
1) тезисни рад этиш;
2) аргументларни рад этиш;
3) демонстрацияни рад этиш.
Do'stlaringiz bilan baham: |