Uygur, qaqauz, quzey

(Tatar Miflari, 1996: 25-26).
Alimcan İnayet və Adem Öger “Uyğur türklerinin mitolojik, 
dini ve tarihı kadın kahramanları üzerine” məqaləsində uyğur- 
ların “Əsma Pəri” mifıdən söz açarkən yazırlar: 
“Göy üzü mə-
ləklərinin padısahı bütün mələklərdən gözəl imiş və göy üzü-
nün yeddinci katında yaşyırmış. Təbiətdə baş verənlər bu mələ-
yin əhvalındakı dəyişmələrdən asılıymış. Yəni bu mələk gözünü
açanda gün doğar, bütün dünya işıqlanar, gözünü yumanda,
yəni yatanda bütün dünya qaranlığa bürünər, ağlayanda yağış
yağar, güləndə qar yağar, ağzını açanda tufan qopar, nəfəs
alanda yel əsər, qaşını çatsa hava pozulur, hirslənəndə zəlzələ
olar, qaşını oynatsa göy quşağı meydana gəlirmis. Buna görə
ona Əsma Pəri deyirlərmiş
.” Buradakı “Əsma Pəri”, yəni 
“göylərin pərisi” Göy Tanrıdan basqa bir şey deyildir.

---

Əsma Pəri ilə mifoloji Ana arasındakı bağlılıq açıq-aşkardır. 
Əgər yer ilə göyün baslanğıcda bir olduğu haqqındakı görüş 
doğru isə, göy ilə yerin ayrılması ilə, əslində, tək olan Ulu Ana 
və ya mifoloji Ana Göy Tanrı və Yer-Su Tanrısı olaraq ikiyə 
ayrılmış olmalıdır. O zaman Göy Tanrı və Yer-Su Tanrısının 
Ulu Ana / mifoloji Ana (Ana Yayaçı) kimi həm yaradıcı, həm 
yoxedici, həm həyatverici, həm öldürücü, həm verici, həm alıcı 
xüsusiyyətləri ortaq kökə dayanır. Yaradıcı Göy Tanrıdan 
Günəş Tanrı, Ay Tanrı, Uldız Tanrısı, Ülgen, Kayraxan; Yer- 
Su Tanrısından Umay/May Ene/Payana/Bayana/Ayıısıt, dağ, 
çay və meşə əyələri ortaya çıxmışdır. Yoxedici Göy Tanrıdan 
İldırım Tanrısı, Simsek Tanrısı, Əjdəha, Erlik; Yer-Su Tanrı- 
sından Albastı /A1 Qarısı / Yalmavuz / Celbegen / Mestan 
Kempir / Qara Umay ortaya çıxmışdır. Bütün bu tanrılar, ilah- 
lar və əyələr, Ulu Ana / mifoloji Ananın həm yaradıcı həm 
yoxedici, həm yasamverici, həm öldürücü, həm erkək, həm dişi 
xüsusiyyətlərini daşıyır. Yer-Su Tanrısından biri olan Umay da 
həm qoruyucu (Ağ Umay), həm yoxedici ölüm mələyi (Qara 
Umay) funksiyasına sahibdir. Umay türk mifoloji sistemində 
yalnız qadın və uşaqların qoruyucusu deyil, eyni zamanda hey- 
vanların, qəbilənin də qoruyucusudur. Onun bu qoruyuculuq 
funksiyası, eyni zamanda, onun qəhrəman, savaşçı yönünə də 
isarət edir.
Uyğur türklərinin Umay sevgi ilahı, hamilə qadınların tapın- 
dıqları ilah və kiçik uşaqları qoruyan ilah olaraq anladılmaq- 
dadır: 
“Aləmin üzəri yaradıcı Tanrının yasadığı yer olub, nurlu
və parlaq bir məkanmış. Üstdəki parlaq məkan ilə altdakı
qaranlıq yer arasında Umay varmış. O, övladlarına torpaq və
su verən “baxt ilahı”olaraq bilinirmiş. “Umay İlahə”, eyni za-
manda sevgi ilahı, hamilə qadınların tapındıqları ilah və kiçik
uşaqları qoruyan ilah olaraq da qəbul edilirmiş. ”

---

Dini-mifoloji varlıq olan Umayın qoruyucu və bu vəzifənin 
qarşılığı olan qəhrəmanlıq və döyüşçülük funksiyası xalq 
ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında fərqli səkillərdə işlənmiş, 
şaxələnmiş və zənginləşdirilmişdir. Uyğurlar arasında müxtəlif 
kəramətləri ilə xatırlanan qadın qəhrəmanlardan Əmçək Xo- 
cam haqqındakı əfsanədə onun izlərini görmək olar. Əmçək 
Xocamın Turfanın Toksun qəsəbəsində qəbri var. Buraya in- 
sanlar, xüsusən də döşündə xəstəliyi olan, südü az və ya heç 
olmayan qadınlar ziyarətə gəlirlər. Araşdırıcıların fıkrincə, bu 
ziyarətin kökündə tarixi qəhrəmana sayğıdan çox uyğurlarda 
Umay Anaya inancın yaşaması durur.
Uyğurlar arasında yadelli işğalçılara müqavimət göstərən 
qadınlar haqqında da maraqlı əfsanələr vardır ki, araşdırıcılar 
onlarda da Umayın izlərinin olduğunu yazırlar. Xalq arasında 
geniş yayılmış “Büvi Rabia haqqında” əfsanəni və “Ana qovuq 
haqqında” əfsanəni buna misal göstərmək olar.
Uyğurlarda “Ana kovuk hakkıdə” adlı əfsanəsindəkı Kızılçı 
xanım Umay Ananı xatırlatmaqdadır. Kızılçı xanım “günəş ilə 
yarışan”, “aydan geri qalmayan gözəlliyi”, “savaşda kişi kimi 
geyinməsi”, “cəsur”, “çevik”, “bahadır”, “igid” özəlliyi, “qılıç” 
və “mızraq” işlətməsi, duasının qəbul olub “yerin yarılması” 
və “onu qoynuna alması” kimi epitetlərlə təqdim edilir ki, bun- 
ların da çoxu Umay Anada var.
Müsəlman uyğurların buddistlərlə apardıqları döyüşdən 
bəhs edən əfsanələrdə də qadın qəhrəmanların təsvirində Umay 
Ananın izləri görünür.