Uyg'onish davri adabiyoti reja

Dante Aligberi (1265-1321) Renessansning jarchisi, Florentsiyada eski dvoryan urug’iga mansub oilada tug’iladi. Dante ijodini she‘rlar yozishdan boshlagan. Arab faylasufi Ibn Rushdning ta‘limotidan ta‘sirlangan. XIII asr italyan lirikasiga lotin adabiyoti bilan bir qatorda arab she‘r tuzilishi ham ta‘sir etgan. Dante ijodida ham buni kuzatish mumkin. Uning eng yaxshi she‘rlari “Yangi hayot” to’plamidan joy olgan.
“Ilohiy komediya” – Dante ijodining cho’qqisi hisoblanadi. Adib o’z asarini “Komediya” deb atagan. Yozuvchi vafotidan keyin “Ilohiy” so’zi qo’shilgan, bu esa asarning badiiy jihatdan yuksak asar ekanini ifodalash uchun qo’yilgan.
Xristian dinida ko’rsatilganidek, yozuvchi “nargi dunyoni” uch qism – “Do’zax”, “A‘rof” va “Jannat” ga bo’lgan. Asarning har bir qismi 33 qo’shiqdan tuzilgan, kirish qismi esa bir qo’shiq, hammasi bo’lib 100 qo’shiqdan iboratdir.
Dante tasvirlagan “Do’zax” (asarning birinchi qismi) yer markaziga voronka shaklida uyib tushirilgan joy bo’lib, unda 9 pog’onali chuqurlik bor. Gunohkor jonlar shu pog’onali chuqurlikda azob chekadilar. Pastki pog’onaga tusha borgan sari jon qattiqroq azoblanadi. Muhimi shu yerdaki, Dante o’zining siyosiy muholiflarini do’zaxga tashlaydi, ayniqsa, xristian dini ruhoniylarini qattiq qoralaydi va ularni do’zaxning so’nggi pog’onalariga joylashtiradi.
Dantening tasviricha, “A‘rof” (poemaning ikkinchi qismi) yer kurrasiga qarama-qarshi joylashgan. Yer bilan uni katta okean ajratib turadi. Okean o’rtasidagi orolda baland tog’ bor. Tog’ yetti pog’onali bo’lib, ulardan o’tib borayotganda aybdorning bittadan gunohi yuviladi, yetti pog’onadan ko’tarilganda, yetti gunoh (mag’rurlik, ichi qoralik, g’azab, umidsizlanish, tamagirlik, mechkaylik, buzg’unchilik) yo’qoladi va u jannatga chiqadi. “Jannat” ham 9 qavatga bo’linadi, jon qancha yuqori pog’onaga ko’tarilsa, u go’yo xudoning shuncha ko’p marhamatiga muyassar bo’ladi.
Poemaning birinchi (“Do’zax”) qismi, uning ikkinchi va uchinchi qismlaridan badiiy tomondan yuqori turadi, chunki unda dunyoviy ehtiroslar bilan bog’liq bo’lgan voqealar aks etadi. Dantening kuchli realistik tasvirlashga mohirligi ham hammadan ko’ra birinchi qismda ravshan ko’rinadi. Kishi obrazlari va ularning ehtirosli his-tuyg’ulari juda qisqa iboralar orqali ochiladi. Ular yer yuzida qanday xarakterga ega bo’lsalar, do’zaxda ham shu xususiyatlari bilan gavdalanadi. Dante tabiat hodisalarini tasvirlashga alohida ahamiyat beradi. “Do’zax” dagi qayg’uni aks ettirgan bo’yoq va zulmat “A‘rof” da ochiq va moviy osmon bilan almashadi. Dante “Jannat” dagi bog’larni o’z vatanidagi yashnagan go’zal bog’lar bilan taqqoslaydi. Tabiatni yaqindan his qilish shoirning yangi tipdagi yozuvchi ekanligidan dalolat beradi. Dantening “Ilohiy komediya” poemasi, shubhasiz, dunyo adabiyotining nodir asarlari qatoridan o’rin olgan.
Dantening “Ilohiy komediya” sining kompozitsiyasi puxta ishlangan. Asar tuzilishida uchlik (poemaning uch qismdan tashkil topishi, uch yirtqich hayvon, iblisning uch yuzliligi, hatto she‘rlarning tertsina – uch misrali ekanligi) bunga misol bo’la oladi. Dantening “Ilohiy komediya” asari zamonasiga oid masalalarni ramziy – majoziy usullar orqali aks ettirdi, inson va voqelik haqida yangi so’zni aytadi, shu tariqa butun O’rta asr madaniyatiga falsafiy – adabiy yakun yasadi.