ЎҚув адабиёти овқатланиш

Ёт юклама шароитларида аҳоли овқатланишини ташкиллаштириш. Экологик хавф ошган вазиятларда норационал овқатланишга нафақат бир қатор кенг тарқалган алиментар-боғлиқ касалликларнинг ривожланиши эҳтимоли нуқтаи назаридангина эмас, балки организмнинг муҳофазаловчи-мослаштирувчи имкониятларини пасайтирувчи омил сифатида ҳам қаралиши керак. Ёт таъсир шароитларида
стрессли тартибдаги организм нормал гомеостазни сақлаб туриш учун барча функционал имкониятлардан фойдаланади, бунда овқатланиш рациони билан бирга барча физиологик асосланган миқдордаги асосий нутриентларнинг танқисликсиз тушишига эҳтиёж сезади. Ҳар бир нутриентнинг суткалик тушиши муайян экологик шароитларда индивидуал физиологик эҳтиёж ва адаптация механизмларидаги баъзи бир озуқа моддаларининг сарфланиши катталикларини ҳисобга олган ҳолда аниқланиши керак.
Экологик (ёт) юклама шароитларида овқатланишни ташкил этиш қуйидагиларни назарда тутади:

1. 
   рационнинг суткалик нутриентлар таркибини асослаш;
   
2. 
   керакли миқдорда тушадиган озуқа моддалари ва қувватни таъминлайдиган озиқ-овқат тўпламини аниқлаш;
   
3. 
   овқатланишнинг оптимал тартиби ва шароитларини танлаш.
   

Муайян экологик шароитларда, таъсир этувчи ёт омилларнинг тузилиши ва хажми ҳақидаги билимлардан келиб чиққан ҳолда, шифокор ҳар бир инсон учун муҳофазаловчи-мослаштирувчи жараёнларда ошиқча сарфлангани туфайли физиологик миқдори танқислик касб этувчи бир қатор нутриентларнинг қўшимча тушишига бўлган эҳтиёжини аниқлайди. Овқат статусининг специфик кўрсаткичларини ўрганиш маълумотлари у ёки бу нутриентнинг объектив кўрсаткичлари бўлиб хизмат қилиши керак.
Алиментар адаптациянинг амалга оширилиши иккита асосий йўналиш бўйича ўтказилади: 1) алиментар ёт юкламанинг пасайтирилиши; 2) организмни етарли миқдордаги нутриентлар билан таъминлаш.
Биринчи йўналиш озиқ-овқат маҳсулотининг сифати ва хавфсизлигини назорат қилишни, шунингдек, элиминацион парҳез муолажаси принципларидан фойдаланиш – рационга ксенобиотиклар инкорпорациясига тўсқинлик қилувчи ва уларнинг ажратувчи тизимлар функцияларини бузмаган ҳолда организмдан тез чиқиб кетишини (нажас, пешоб билан) таъминловчи озиқ-овқат маҳсулотларини киритишни назарда тутади. Хавфсиз озиқ-овқат маҳсулотларини олиш ва айлантириш ишлаб чиқарувчи томонидан озиқ-овқат объектларида қўлланилувчи сифат назорати тизимларига, шунингдек, давлат озиқ-овқат назорати ташкилотига ҳам боғлиқ бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотлари сифатини таъминлаш комплекс тизимининг муҳим таркибий қисми аҳолининг озиқ-овқатларни етиштириш, йиғиб олиш, сақлаш, тайёрлаш ва истеъмол қилишга гигиеник нуқтаи назар билан ёндошишига имкон берувчи санитария-эпидемиологик саводхонлигидир. Шунингдек, адаптацион механизмларига жалб этилган асосий тизимларнинг алиментар нормаллаштириш (стабиллаштириш) имкониятлари: аллергологик статуси (гипосенсибиллаштирувчи парҳез муолажаси) ва ичаклар микробиоценози (пробиотик парҳез муолажаси)га алоҳида эътибор бериш лозим.
Иккинчи йўналиш алоҳида маҳсулотлар ва рационнинг умумий озуқавий қиймати билан боғлиқдир. Протектор хоссаларга эга бўлган ёки организмнинг резистентлигини оширадиган махсус профилактика маҳсулотларини ишлаб чиқариш алоҳида қизиқиш касб этади. Саноат йўли
билан сифатли хом-ашёдан ишлаб чиқариладиган бундай маҳсулотлар илмий асосланган рецептурага эга бўлади ва қўшимча модел тадқиқотларида ва табиатдаги кузатувларда қўшимча исботланган муҳофазанинг юқори самарадорлигини таъминлайди. Ҳозирги вақтда овқат толалари, витаминлар, минерал моддалар, тўлақонли оқсил ҳисобига белгиланган хусусиятли бир қатор профилактика маҳсулотлари яратилган.
Масалан, нон ва нон маҳсулотлари, қандолатчилик, гўштли, балиқли маҳсулотлар рецептурасига турли усуллар билан ишлов берилган сабзи, олма, лавлаги ва бошқаларни киритиш билан овқат толалари кўпайтирилишига эришилмоқда. Айни вақтда эса ўсимлик таркибий қисмлари ҳисобига маҳсулотларнинг витаминлар ва минераллар билан бойитилиши юз беради. Мувофиқ озиқ-овқат композицияларига гўшт массасини, майдаланган балиқ массасини, тухум қобиғи кукунини, кушхона қони препаратлари, жигар ва ҳоказоларни киритиш билан кенг ассортиментдаги маҳсулотларнинг минерал таркибини нормаллаштиришга эришилади.
Яшаш муҳитининг зарарли шароитларига алиментар мослашиш кескин чора-тадбир бўлмаса-да, аҳамиятли профилактика потенциалига эгадир. Алиментар адаптациянинг асосий йўналишларини амалга ошириш ҳозирги вақтда яшаш муҳити ёт омилларининг салбий таъсири даражасини пасайтиришнинг ягона ишончли усули бўлиб, нафақат илмий асосга, балки давлат санитария-эпидемиология назорати идоралари ва муассасалари тимсолидаги амалий қўллаш тизимига ҳам эгадир.

2.