ҲУҚУҚ принциплари ва функциялари

3. Huquq funksiyalari tushunchasi va turlari

Huquqning mohiyati va ijtimoiy vazifasi uning funksiyalarida namoyon bo`ladi. Xuquq funksiyalari - ijtimoiy munosabatlarga yuridik ta`sir etishning asosiy yo`nalishlari bo`lib, ularning mazmuni huquqning mohiyati va jamiyat hayotidagi ijtimoiy vazifasi bilan belgalanadi. Xuquq, avvalo, jamiyat hayotining turli jabhalariga - iqtisodiyotga, siyosatga, ijtimoiy sohaga, madaniy-ma`naviy munosabatlarga ta`sir etadi va shu tariqa iqtisodiy, siyosiy va tarbiyaviy mazmundagi umumijtimoiy funksiyalarni bajaradi.

Huquq funksiyalari quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi:

birinchidan, huquq funksiyalari huquqning mohiyatidan kelib chiqadi va uning jamiyatdagi vazifasi bilan belgilanadi. Funksiya - huquq mohiyatining ijtimoiy munosabatlar mazmunida ifodalanishi (yoritilishi)dir;

ikkinchidan, huquq funksiyalari - ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etishning shunday yo`nalishlariki, ularni amalga oshirish ehtiyoji huquqning ijtimoiy hodisa sifatida mavjudligi zaruriyatidan kelib chiqadi;
uchinchidan, funksiyalar huquqning eng muhim, jiddiy sifatlarini ifoda etadi va jamiyat rivojining hozirgi bosqichida huquq oldida turgan tub vazifalarni bajarishga yo`naltiriladi;

to`rtinchidan, huquq funksiyalari uning ijtimoiy munosabatlar muayyan turini tartibga soluvchi faol harakatining yo`nalishini aks ettiradi. Shu bois huquq funksiyalarining muhim belgilaridan biri uning dinamizmi, hara-katlanishi, ta`sir etishidir;

beshinchidan, huquq funksiyalari doimiylik xususiyatiga ega, bu ularning uzluksizligi, uzoq muddat harakatlanishini anglatadi.

Sof yuridik nuqtai nazardan huquq funksiyalarini ikki turga ajratish mumkin: regulyativ (tartibga soluvchi) va negativ (qo`rikdovchi) funksiyalar.

Huquqning regulyativ funksiyasi jamiyat a`zolari yurish-turishi va xulq-atvorining ijobiy, barchaga maqbul qoidalarini o`rnatishdan, ijtimoiy munosabatlarni yuridik tashkillashtirishdan, insonlar o`rtasidagi ijtimoiy alo-qalarni uyg`unlashtirish va barqarorlashtirishdan iborat. Bu funksiya doirasida huquqiy ta`sirning yana ikki yo`na-lishi haqida gapirish mumkin: regulyativ-statik va regulyativ-dinamik huquqiy funksiyalar.

Xukuqning regulyativ-statik, ya`ni tartibga soluvchi - statik funksiyasi deganda, huquqning ijtimoiy munosabatlarga, ular mavjud holatini, erishilgan darajasini mustahkamyaashga, barqarorlashtirishga qaratilgan ta`sir etishi tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlarning u yoki bu huquqiy institutlar shaklida mustaxkamlanishi huquqiy tartibga solish maqsadlaridan biridir. Ushbu funkdiya turli subyektlarning huquqiy maqomini belgilashda, masalan inson va fuqaroning asosiy huquq va erkinliklarini mustahkamlash-da, davlat idoralari va mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgalavdda, jismoniy va yuridik shaxslarning hukukdorligani belgalashda namoyon bo`ladi. Huquqning mazkur funksiyasida uning tabiati nihoyatda yaqqol aks etadi. Zero fuqarolar va tashkilotlarga huquqiy vakolatlar beriladi ular shu vakolatlar doirasvda erkin, o`zlari istagancha faoliyat yuritadilar. Bu chegara qanchalik kengaysa, insonlar shunchalik erkin harakat qiladilar.

Tartibga soluvchi - statik funksiya vakolat beruvchi va man etuvchi normalar orqali amalga oshadi, shu bois ular asosida tarkib topadigan munosabatlar passiv huquqiy munosabatlar toifasini tashkil etadi. Bunday holatlarda huquq subyektlari o`zlari tashabbus ko`rsatib huquqiy faolik qilishlari mumkin.

Huquqning regulyativ-dinamik, ya`ni tartibga soluvchi - dinamik funksiyasi deganda, huquqning ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etib, ularning kelgusidagi rivojlani-shini, o`zgarish hamda takomillashuvini belgilab berishi tushuniladi. Bu yerda huquq ijtimoiy munosabatlarning taraqqiyotini, harakatlanishi (dinamikasi)ni rasmiylashti-radi. Mazkur funksiya majburiyat yuklovchi normalar vositasida amalga oshiriladi. Masalan, qonunchilikda fuqaro-lar zimmasiga qator majburiyatlar yuklatiladi: solyumarni to`lash, harbiy burchni ado etish, mehnat intizomyga rioya qilish, shartnoma bo`yicha majburiyatlarni bajarish va hokazolar. Tartibga soluvchi-dinamik funksiya faol toifadaga hukukiy munosabatlar shaklida ro`yobga chiqadi. Bular fukarolik, mehnat, ma`muriy, moliya va boshqa huquq sohalari institutlarvda o`z aksini topadi.

Xukukling regulyativ funksiyasini amalga oshirivda keng tarqalgan usullar kuyidagilardir:

- huquq normalari vositasida fuqarolarning huquqiy-muomala layoqatini belgilash;

- fuqarolarning huquqiy maqomini belgalash (mustahkamlash) va o`zgartirish;

- davlat idoralarining huquq va majburiyatlarini hamda mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgilash;

- yuridik shaxslarning huquqiy holatini mustahkamlash;

- huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o`zgartiruvchi va bekor qiluvchi yuridik faktlarni belgilash;

- huquq subyektlari o`rtasida konkret huquqiy aloqani o`rnatish (tartibga soluvchi huquqiy munosabatlar);

- konkret ijtimoiy munosabatlarga tatbiqan huquqiy tartibga solishning oqilona tipini belgalash.

Yuqorida sanab o`tilgan xususiyatlardan kelib chiqib, huquqning regulyativ funksiyasini shunday ta`riflash mum-kin. Huquqning regupyativ (tartibga soluvchi) funksiyasi - huquqning ijtimoiy vazifasi bilan belgilangan bo`lib, u xulq-atvorning ijobiy qoidasini o`rnatishda, jamiyat, davlat va fuqarolar manfaatlariga oid munosabatlarni mustaxkamlash va rivojlantirishga ko`maklashish maqsadida huquq sohiblariga subyektiv huquqpar berish va yuridik majburi-yatlarni yuklashda namoyon bo`ladi.

Ijtimoiy munosabatlarni qo`riqlash zaruriyati har doim mavjud bo`lgan va bundan keyin ham bo`ladi. Huquq hamisha ijtimoiy munosabatlarni muhofaza etish vositasi bo`lib kelgan. Huquqiy ta`sirning bu yo`nalishi huquqning qo`riqlovchi funksiyasini tashkil etadi.

Huquqning qo`riqlovchi funksiyasi - uning ijtimoiy vazifasi bilan belgilangan huquqiy ta`sir etish yo`nalishi bo`lib, u umumiy ahamiyatga molik, o`ta muhim iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy va boshqa ijtimoiy munosabatlarni muhofaza etishga, ularning daxlsizligini ta`minlashga yo`naltiriladi va shu bilan birga, jami-yatga yot, zararli munosabatlarni siqib chiqarishga qara-tiladi.

Qo`riqlovchi funksiyaning xususiyatlari quyidagalardan iborat:

birinchidan, u huquqni kishilar xulq-atvoriga ta`sir etishning alohida vositasi sifatida ta`riflaydi. Huquq bu vazifani jazo qo`llash, taqiqlar o`rnatish va yuridik javobgarlikni amalga oshirish bilan qo`rqitib, insonlar irodasiga ta`sir o`tkazish orqali bajaradi;

ikkinchidan, unda davlat huquqiy qoidalar vositasida qanday ijtimoiy qadriyatlarni o`z himoyasiga olganligi to`g`risida ijtimoiy munosabat subyektlariga axborot yetkaziladi;

uchinchidan, u jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyati darajasining, huquqdagi insonparvarlik asoslarining ko`rsatkichidir.

Huquqning qo`rikdovchi funksiyasiga xos xususiyatlar uni davlatning huquqni muhofaza etish faoliyati bilan qiyosla ganda aniqroq namoyon bo`ladi. Tegashli davlat idoralapi huquq sohiblari tomonidan qonun talablari so`zsiz qat`i bajarilishini ta`minlaydi, jamiyatda qonuniylik muxitini vujudga keltiradilar. Bu huquq buzilishi faktini aniqlash, ularni tergov qilish va aybdorlarni yuridik javobgarlikka tortish bilan ta`minlanadi.

Shunday qilib, huquqning qo`riqlovchi funksiyasi huquqning bevosita harakatlanishi bo`lsa, davlatning huquqni muhofaza etish faoliyati huquq talablariga rioya qilishning moddiy kasrolatidir. Bunda maxsus idoralar (IIV organlari, prokuratura, sud)ning huquqni Qo`riqpashga qaratilgan faoliyati maydonga chiqadi. Bundan tashqari, qo`rik lovchi funksiya ijtimoiy munosabatlarni himoyalashga yo`nal tirilgandir.