Усуллар мантиқ илмининг асосий масалалари ва уларни тадқиқ этиш йўналишлари

Айният қонунига кўра маълум бир предмет ѐки ҳодиса хақида айтилган айни бир 
фикр айни бир муҳокама доирасида айни бир вақтда ўз-ўзига тенгдир.
Нозидлик қонуни айни бир предмет ѐки ҳодиса хақида айтилган икки ўзаро 
бирбирини истисно қилувчи (қарама-қарши ѐки зид) фикр бир вақтда ва бир хил нисбатда 
бирданига чин бўлиши мумкин эмаслигини, ҳеч бўлмаганда улардан бири албатта хато 
бўлишини ифодалайди. Бу қонун «А ҳам В, ҳам В эмас бўла олмайди» формуласи орқали 
берилади.
Учинчи истисно қонуни нозидлик қонунининг мантиқий давоми бўлиб, фикрнинг 
тўлиқ мазмунини қамраб олиб баѐн қилинган икки зид фикрдан бири чин, бошқаси хато, 
учинчисига ўрин йўқ эканлигини ифодалайди. Бу қонун «А - В ѐки В эмасдир» формуласи 
орқали берилади.
Ҳар бир буюм ва ҳодисанинг реал асоси бўлгани каби, уларнинг инъикоси бўлган 
фикр-мулоҳазалар ҳам асосланган бўлиши керак. Етарли асос қонунининг бу талаби 
қуйидаги формула орқали ифодаланади: «Агар В мавжуд бўлса, унинг асоси сифатида А 
ҳам мавжуд».
Тушунчаларнинг шаклланиши ва қўлланиши
Тушунча предмет ва ҳодисаларнинг умумий, муҳим белгиларини акс эттирувчи 
тафаккур шаклидир. Белгилар деб, предметларни бир-биридан фарқ қилувчи ҳамда 

---

уларнинг бир-бирига ўхшашлигини ифода қилувчи томонларга, хусусиятларга айтилади. 
Уларнинг баъзилари фақат битта предметга хос бўлган, унинг индивидуал, яккалик 
белгиларини ташкил қилса, бошқалари предметнинг маълум бир гурухига тегишли бўлиб, 
умумий белгилар ҳисобланади.
Индивидуал ва умумий белгиларнинг баъзилари предметнинг мавжуд бўлиши учун 
зарур бўлиб, унинг табиатини, моҳиятини ифодалайди. Бундай белгилар предметнинг 
муҳим белгилари дейилади.
Номуҳим белгилар предметнинг моҳиятини ташкил қилмайди. Уларнинг йўқолиши 
билан предметнинг табиати ўзгармайди.
Тушунча, ҳиссий билиш шаклларидан фарқли ўлароқ, инсон миясида тўғридантўғри 
акс этмайди. У маълум бир мантиқий усуллардан фойдаланилган ҳолда ҳосил қилинади. Бу 
усуллар таққослаш, анализ, синтез, абстрактсиялаш, умумлаштиришлардан иборат.