«устоз-шогирд» муносабатларини такомиллаштиришда шарқ мутафаккирлари ижодидан фойдаланишнинг педагогик шарт-шароитлари

Muslihiddin Sa’diy ta’lim va tarbiya ishlarini samarali yo’lga qo’yishning ahamiyatini ochib berish bilan birga aksariyat bolalarning tug’ma qobiliyatga ega bo’lishlarini e’tirof etadi. Mutafakkir ham ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishda muallimning talabchan va qattiqqo’l bo’lishi borasidagi qarashni yoqlaydi. Zero, ilm o’rganishdek mashaqqatli jarayon uzluksiz, izchil tashkil etilishi zamonaviy pedagogikada ham alohida e’tirof etilgan.Ta’lim jarayonining uzluksiz va izchil kechishi ma’lum talablarga og’ishmay amal qilish evaziga kechadi. Ta’lim oluvchilarning mazkur talablarga amal qilishlari doimo muallimning nazorati ostida bo’lishi maqsadga muvofiqdir. g’uyidagi to’rtlikda ana shu qarash o’z ifodasini topgan:

Yubordi o’g’lini maktabga podsho,

Qilib qo’yniga nuqra taxtacha jo

Kumush ul taxtaga zardin bitib yod:

“Ota mehridan afzal jabri ustod”.

Muslihiddin Sa’diyning “Guliston” asarida inson kamolotining asosiy omillari biri jismoniy etuklik ekanligiga alohida urg’u beradi. Mardlik, chaqqonlik jasurlik, kuchlilik turli zamon va makonlarda ham ulug’lanib kelinadigan hamda har bir yigit kishi o’zida mujassam eta olishi lozim sanalgan asosiy xislatlardir. Bu xislatlar inson gavdasiga emas, uni egallab olishiga bog’liqdir. Mazkur sifatlarning aks etishi yigitning gavda tuzilishi, baquvvatligida namoyon bo’lishi shart emas, balki uning kuchli iroda va mustahkam xarakter egasi bo’lishida namoyon etishi zarur. “Guliston” asarida jasurlik, epchillik, chaqqonlik, mardlik xislatlari ulug’lanadigan hikoyatlar talaygina. Ana shunday hikoyatlardan birining mazmunida ustozning o’z shogirdiga kurash sirlarini o’rgatishi hikoya qilinadi: “Bir odam kurash san’atida zo’r mahorat qozondi, u uch yuz oltmish hiylani bilar va har kuni bir hiylani ishlatib, kurashar edi. Shogirdlaridan biriga uch yuz ellik to’qqiz hiylani o’rgatdi. Ammo bir hiylani o’rgatishni har turli bahonalar bilan paysalga solib yurdi.

Xulosai kalom, shogird qudrat va san’tda kamolotga erishdi. Bir kuni u podshoh huzurida dedi: “Ustozimnnig faqat birgina afzalligi bor, u ham bo’lsa, uning yoshi ulug’ligi va menga tarbiya berganligidir, yo’qsa, kuchda ham, maHoratda Ham men undan qolishmayman!

Bu so’z podshoga yoqmadi. Ustozu shogirdning kurash tushmoqlarini buyurdi. Katta maydonni hozirladilar. Shogird bamisoli mast fildek jo’shib, maydonga kirdi, go’yo qarshisida temir tog’ bo’lsa uni emirib tashlagudek edi. Ustoz shogirdi kuchda ortiq ekanini angladi. U pinhon tutib yurgan mazkur nodir hiylasini ishga solib kurasha boshladi. Shogird ustozning hamlasini daf etishdan ojiz qoldi. Ustoz harifini ikki qo’li bilan boshi uzra ko’tarib, erga urdi. Xaloyiqning hoy-huv sadolari ko’kka o’rladi.

Podshoh ustozga sarpo buyurdi, shogirdga esa ta’na-malomatlar qilib, dedi: O’z ustozingga bevafolik qilib, uni mag’lub etaman deb maqtanding, lekin aytgan so’zingning uddasidan chiqa olmading?! Shogird dedi: Ey podshohi olam, ustozim kuch bilan mendan ustun kelgani yo’q, balki ko’p vaqtdan beri menga o’rgatmay yashirib yurgan bir hiylasi tufayli meni mag’lub eta oldi.”

Ustoz dedi: Mazkur hiylani ana shunday bir kun uchun saqlab qo’yib edim, chunki ulamolar: do’stga bir kuni agar u dushmanlik qilsa, o’zingni mag’lub eta olajak kuch bermagil, deganlar. Shogirdlardan jafo ko’rgan ustoz nima deganini eshitmaganmisan?

Yoki vafo yo’qdir olamda

Yo kishi qo’llamas uni bu zamon

O’zimdan o’q otish o’rgangan kishi

Bukun ko’kragimni qilmoqchi nishon»1.