Усмонийлар империяси инқирози

Хулоса қилиб айтганда:

1. Бу даврда жамият ижтимоий қатламлари ўртасидаги мустаҳкам чегара йўқолган бўлиб, кечаги қул бугун юқори лавозимга ўтириши мумкин эди ва тескариси. Бу аҳоли қатламлари ўртасидаги норозиликни юзага келтирган.

2. Маълумки, Усмонийлар империяси босиб олинган ҳудудлар ҳисобига кенгайган ва шунинг ҳисобига мустаҳкамланган. Босқинчилик урушлари боши берк кўчага кириб қолгач, ерга эгалик қилишнинг ҳарбий-лен тизими парчалана бошлаган. Ҳарбий-лен тизими икки хил: йирик – зеамет, майда – тимар шаклида бўлган. Йирик лен – алоҳида буюк хизматлари эвазига ёки ҳарбий қўмондонларга берилган ерлар бўлиб, улар қўшинга аскар қўшиш мажбуриятини олишган. Майда лен – одатда сипоҳийларга берилган бўлиб, улар ҳам ҳарбий юришларда иштирок этиш билан бирга, деҳқонлар ҳисобидан қўшин таркибини кенгайтириб туриш мажбуриятини олишган. Ҳар икки шаклдаги ер ҳам шартли ва умрбод фойдаланиш учун берилган. Тимарлар султон ҳазинасига йилига - 20 минг, зеаметлар – 100 минг ақча (кумуш танга) солиқ тўлаган.

XV асрдан бошлаб бу хил ер эгалиги номи ўзгарган: йирик ер эгалари, яъни зеаметлар – чифтлик, майдалари, яъни тимарлар – ҳисса деб атала бошлаган.

3. XVI асрдан бошлаб ҳарбий-лен тизими парчалана бошлаган. Бунинг асосий сабаблари:

- мерос қолдиришни назорат қилиш тизимининг мавжуд эмаслиги. Мусулмон оилаларининг кўпфарзандли эканлиги, қариндош-уруғчилик ва ўзаро яқинлик одатларининг кучлилиги табиий равишда ҳам зеамет, ҳам тимар ерларнинг асоссиз равишда ўзаро бўлиниб кетишига сабаб бўлган. Солиқлар ер эгаларининг тинкасини қуритган. Айниқса, мусулмон бўлмаган аҳолига жизя (жон солиғи) ва хирож (ер солиғи) шаклидаги солиқлар юки орттирилган ва бу ҳам уларнинг норозилик кайфияти ортишига, вазиятнинг янада кескинлашишига сабаб бўлган. Ер эгалари иши ва ҳаётига асоссиз аралашувлар авж олган;
- марказий султон ҳокимияти асоссиз равишда тимар ерларини мусодара қила бошлаган. XVII асрга келиб, ер эгалари ўрнини мусодарачилар, молиячилар эгаллай бошлаган. Ҳарбий-лен тизимининг бу хил инқирози империя қўшинининг заифлашувига олиб келган;
- империя қўшинининг асосини ташкил этган, султон қўшинининг ишонган гвардияси ҳисобланган, одатда фанат кайфиятида етиштирилган яничарлар норозилиги кучайган. Ташқи юришлар ўрнига, султон саройи ичидаги келишмовчиликларни тартибга солиш, шу билан султон ишончига кириш билан машғул бўлган. Бу ҳолат уларнинг ичидаги бўлинишларга ҳам сабаб бўлган. Баъзан, ҳатто, султонга қарши ғалаёнларга ҳам аралашиб борган. Натижада, XVII-XVIII асрларга келиб, яничарлар сафидаги тартибсизликлар кучайган ва бу марказлашган ҳокимиятнинг заифлашувига олиб келган.

4. Ички бозорга Европа давлатларидан келтирилган маҳсулотлар ўртасидаги рақобат ҳали ҳамон цех шаклида ишлаб келаётган, ички рақобат мавжуд бўлмаган маҳаллий ишлаб чиқариш ривожига тўсқинлик қилган.

5. Ҳарбий саноат ривожланмаган.

6. Бошқарув тизимида давлат мулкини талон-тарож қилиш авж олган. Коррупция мислсиз миқёсга чиққан. Лавозимлар, хусусан, суд ва прокурор вазифасини бажарадиган қозилик (кади) лавозими очиқчасига сотилган. Чет эллик масъуллар ҳам ҳар қандай иш учун совға-салом бериши йўлга қўйилган. Бу борада айниқса, ҳарамдаги жориялар бошлиғи, султон оналари асосий рол ўйнаган.

7. Деҳқонлар ва ҳунармандлар қашшоқлашиб борган. Давлат аппарати деградацияга учраган. Юқори амалдорларда европача ҳаётга мойиллик кучайиб борган. Бу ҳолат яничарлар ва қуйи табақага мансуб диний руҳонийлар ўртасидаги норозиликнинг кучайишиги сабаб бўлган. Бундай тушкунликнинг бош сабаби юқори бошқарувнинг Қуръон меъёрларига амал қилмай қўйганлигида, деб қаралди ва шунга яраша кайфият шаклланди. 1730-йилда кўтарилган ғалаён ва Султон Аҳмад III нинг тахтдан ағдарилиши ана шундай норозилик ҳаракатининг мантиқий якуни эди.

8. ХVIII аср Усмонийлар империяси қулашининг бошланиши билан характерли. У ҳарбий-феодал деспотизм сифатида ривожланди. Султон мутлақ ҳокимиятнинг ҳам дунёвий, ҳам маънавий соҳиби эди. Ҳарбий куч унинг таянчи, янги ерларни босиб олиш ва талон-тарож қилиш, хайр-эҳсон олиш воситаси эди. Давлатнинг бир қисми ва янги босиб олинган ерлардан солиқ йиғиш ҳуқуқи Усмонли армияси отлиқларининг асосини ташкил этган ҳарбий мулкка ўтди.

9. Феодаллар ва ҳокимиятнинг ер эксплуатациясидан тушган даромадни оширишга интилиши бож ва солиқларнинг ошишига олиб келди. Уларнинг юки деҳқонлар зиммасига тушди. Ҳосилнинг учдан бир қисмигача ўзлаштирилган ҳар хил солиқларнинг юзга яқин тури (айниқса, мусулмон бўлмаганлар учун оғир вазият эди, улар қўшимча солиқ тўлашлари керак эди - жизя ёки харож).

10. Юқори солиқлар ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, деҳқончилик техникасини такомиллаштиришга тўсқинлик қилди.

Деҳқонлар ва ҳунармандларнинг қашшоқлашуви, давлат аппаратининг таназзули, Истанбул зодагонларининг Европа турмуш тарзи билан мафтун бўлиши Усмонли империясини ичидан кемирди. Шаҳардаги қуйи табақалар, янгичарлар ва мусулмон руҳонийлари орасида норозилик кучайиб кетди.