Uslubiy majmua. Toshkent: tdtu, 202, 202 bet

4. Mahkamlaydigan detallar haqida umumiy ma'lumot:
Turli birikmalarda standart detallar ishlatiladi. Ularning shakllari
ishlanaverib qulay holatga kelgan, o‘lchamlar ko‘lami ham katta. Standart ularning
shakllari va o‘lchamlaridan tashqari, tasvirlanishi va o‘lchamlarining qo‘yilishini
xam qattiylashtiriladi. Standart detallarning katta guruxini rez’bali maxkamlovchi
detallar boltlar, vintlar, gaykalar, shpilkalar tashkil qiladi. Hammasi GOST 1759-
70 ga muvofiq tayyorlanadi. Standart ularning mexanik xususiyatlarini geometrik
shakldagi joiz og‘ishlarini xam ko‘rsatib beradi. Uglerodi ko‘p va legirlangan
po‘latdan yasalgan boltlar vintlar shpilkalarning mexanik xususiyatlari uchun
mustahkamlikning 12ta klassi belgilangan. Har bir klass shartli ravishda ikkita
raqam bilan ifodalanadi.
Yuqoridagi GOST mahkamlovchi detallarning shartli belgisida qaysi
parametrlar ko‘rsatilishi kerakligini ham qat'iylashtiradi. Uglerodi ko‘p
po‘latlardan mustahkamlik sinfi 3,6-6,9 qilib tayyorlangan boltlar, vintlar va
shpilkalar mustahkamlik sinfi 4-8 qilib tayyorlangan gaykalar va rangli
metallardan tayyorlangan buyumlarning shartli belgilari quyidagi tartibda
ko‘rsatiladi; detal nomi, bajarilish ko‘rinishi, rez’ba diametri, rez’ba qadami,
mayda qadamli metrli rez’balar uchun GOST 16093-70 bo‘yicha rez’baning joizlik
maydoni, mahkamlovchi detalning uzunligi gaykalar uchun bu punkt yo‘q,
mustahkamlik klassi yoki guruhi muloyim po‘lattan ishlanish varianti, qoplama
turining ifodasi, qoplama qalinligi o‘lcham standartining raqami. Mustahkamligi
qolgan klasslarga oid boltlar vintlar gayka va shpilkalar korroziyaga chidamli
issiqbardosh, issiqda mustahkamligini yo‘qotmaydigan va turg‘un qoladigan
po‘latdan yasalgan buyumlar, hamda materiali va qoplamasi GOST 1759-70
ko‘rsatilmagan buyumlar uchun ham shartli belgilarda o‘sha ko‘rsatkichlar
beriladi, faqat muloyim po‘latni qo‘llash o‘rniga qo‘llanadigan po‘lat yoki
qotishmaning markasi yoziladi. 1-ijro, yirik qadamli rez’ba, rez’baning joizlik

---

134
maydoni 8g va 7N, qoplama turi 00 shartli belgilanishda ko‘rsatilmaydi. Shuni
takidlash lozimki, maxsus tayyorgarliksiz rez’bali maxkamlovchi detal uchun
joizlik maydoni, mustahkamlik maydoni, mloyim po‘latdan foydalanish varianti
qoplama turi va qalinligi kabi parametrlarni tayinlab bo‘lmaydi.
Boltlar ikki yoki undan ortiq detallarni birlashtirish uchun ishlatiladi. Bolt
silindr sterjen bo‘lib, rez’basi va kallagi bor. Turli boltlar bor, bir biridan
kallagining shakli va o‘lchamlari rez’basi qadami tayyorlanish aniqligi va
bajarilishi bilan ajralib turadi. Eng ko‘p tarqalgan boltlarning kallagi olti qirrali.
Vazifasi va ishlash sharoitiga qarab olti qirrali boltlarning balandligi GOST 7798-
70 bo‘yicha normal GOST 7796-70 bo‘yicha kichraytirilgan va yo‘naltiruvchi
kallak ostidagi bilan bo‘ladi.
Vintlar vazifasiga ko‘ra maxkamlovchi (biriktiruvchi) va o‘rnatuvchi
bo‘ladi. Mahkamlovchi vint rez’bali sterjen va kallakdan iborat. Rez’ba butun
sterjenni qoplashi yoki uchida bo‘lishi mumkin shu rez’bali qismi bilan
biriktrilayotgan detallardan biriga burab kirgiziladi. O‘rnatuvchi vint kallak
rez’bali sterjenni bosuvchi uchlikdan iborat. Kallagi buragichga yoki atvertkaga
moslangan bo‘lishi mumkin. Bosuvchi uchi esa turli shakilda bo‘ladi.
Gaykaning rez’bali teshigi bo‘lib xuddi shunday rez’bali sterjenga burab
kirgiziladi. Gaykalar vazifasi va ish sharoitlariga qarab quyidagi shakllarda
yasaladi; olti qirrali, dumaloq GOST 8381-73 va GOST 11871-73 ga binoan
GOST 3032-66 bo‘yicha quloqli qalpoqchali va boshqa shakllar.
Rez’baning sirti silindr yoki konus yuza bo‘ylab vintsimon xarakatda yassi
kontur hosil qiladi. Bu rez’balar silindrli va konusli deyiladi. Tashqi rez’ba silindr
yoki konus yuzalarining tashqi tomonidan hosil qilinadi. Ishchi rez’ba xuddi
shunday yuzalarning ichki tomonidan ochiladi. Rez’baning o‘qi to‘g‘ri chiziq;
rez’ba hosil qiladigan konturning vintsimon xarakati shu to‘g‘ri chiziq atrofida
kechadi. Konturning rez’ba o‘qi atrofida bitta aylanishiga to‘g‘ri kelgan rez’ba
qismi “o‘ram” deyiladi. O‘ramlar orasidagi faza “ariqcha” deyiladi.
Metrli rez’ba GOST 9150-80 maxkamlash uchun qabul qilingan. U bir yo‘lli
va asosan o‘ng rez’ba bo‘ladi. GOST 1 mm dan  600mm gacha diametrlar uchun
metrli rez’baning profili va asosiy o‘lchamlarini belgilaydi. Mertli rez’baning
profili teng tomonli uchburchak bo‘lib, uchi va ariqchasining tubi bir oz
yumaloqlanadi. Sterjendagi rez’baning chuqurchasi shaklini to‘g‘ri chiziqli yoki
aylana yoy shaklida ishlash mumkin. Sterjendagi rez’baning profili teshikdagi
rez’ba profilidan uchi va tubini yumaloqlanishi bilan farq qiladi. Metrli rez’balar
yirik va mayda qadamli bo‘ladi. Bu rez’balarning profillari o‘xshash lekin bir xil
diametrlar uchun qadamlari har xil bo‘ladi.