Uslubiy majmua. Toshkent: tdtu, 202, 202 bet

Multipleksorlash (ingl. multiplexing, muxing) - multpleksor qurilmasi
yordamida bitta kanaldan bir qancha oqimlarni (kanallarni) uzatish, ya'ni kanalni
zichlashtirish.
Multipleksorlash - bu bir nechta ma'lumot oqimlarini bitta vosita orqali
birlashtirish va yuborish uchun ishlatiladigan usul. Ma'lumot oqimlarini
birlashtirish jarayoni multipleksorlash deb nomlanadi va multipleksorlash uchun
ishlatiladigan apparat multipleksor deb nomlanadi.
Multipleksorlashga bitta chiqish chizig'ini yaratish uchun n ta kirish
chiziqlarini birlashtirgan multipleksor (MUX) deb nomlangan asbob yordamida
erishiladi. Multipleksorlash ko'p-bittaga, ya'ni n ta kirish va bitta chiqish chizig'iga
ergashadi.
Demultipleksorlashga qabul qilish oxirida mavjud bo'lgan demultipleksor
(DEMUX) deb nomlangan asbob yordamida erishiladi. DEMUX signalni tarkibiy
signallariga ajratadi (bitta kirish va
n ta chiqish). Shuning uchun,
demultipleksorlash birdan-ko'pga yondoshishni anglatadi.
Multipleksorlash - uzatuvchi vositasi signalni qabul qiluvchidan qabul
qiluvchiga yuborish uchun ishlatiladi. Vosita bir vaqtning o'zida faqat bitta
signalga ega bo'lishi mumkin.
Agar bitta vositani ulashish uchun bir nechta signal mavjud bo'lsa, u holda
vositani shunday taqsimlash kerakki, har bir signalga mavjud o'tkazish
qobiliyatining bir qismi beriladi. Masalan: Agar 10 ta signal mavjud bo'lsa va
o'rtacha o'tkazish qobiliyati 100 birlikka teng bo'lsa, unda 10 ta signal har bir
signalga bo'linadi.
Bir nechta signallar umumiy vositani almashganda, to'qnashuv ehtimoli

---

75
mavjud. Bunday to'qnashuvni oldini olish uchun multipleksorlash tushunchasi
qo'llaniladi.
Uzatish xizmatlari juda qimmat.
Multipleksorlash texnikasi telekommunikatsiyalarda keng qo'llaniladi, bunda
bir nechta telefon qo'ng'iroqlari bitta sim orqali amalga oshiriladi.
Multipleksorlash telegrafiyada 1870 yillarning boshlarida paydo bo'lgan va
hozirda aloqada keng qo'llaniladi.
Amerikalik olim, harbiy, general mayor George Owen Squier 1910 yilda
multiplexing telefon operatorini ishlab chiqdi.
Informatsion texnologiyalarda multipleksorlash deganda, bir nechta vertual
kanallarni bittaga birlashtirish tushuniladi. Misol sifatida video kanal bir yoki bir
nechta audio kanallar bilan birlashgan videofaylni keltirish mumkin.
Ma'lumotlarni uzatish multipleksori multipleksorning kiritish chiqarish
kanaliga standart interfeys orqali ulanib, EHMdan abonent punktlariga va boshqa
EHMlarga axborotlarni uzatish va ularni qisman qayta ishlashini boshqaradi.
Agar qayta ishlash qisman ma'lumotlarni uzatish multpleksorida bajarilsa,
EHMning markaziy protsesseriga tushadigan kuchlanishni kamaytirish mumkin.
Bu holda MUM tele qayta ishlash protsessoriga aylanadi.
Multipleksorlash usullarini quyidagicha tasniflash mumkin (8.1-rasm):
8.1-rasm. Multipleksorlash usullari
Chastota bo‘yicha (ingl. FDM, Frequency Division Multiplexing) – mavjud
kanal kengligida, kengligi kichikroq bo‘lgan bir nechta kanallarni joylashtirish. Bu
analogli usul hisoblanadi (8.3-rasm).
8.2-rasm. Chastotalar oralig’i

---

76
8.2-rasmda bitta uzatish vositasi bir nechta chastotali kanallarga bo'linadi va
har bir chastota kanali turli xil qurilmalarga beriladi. 1-qurilma 1 dan 5 gacha
bo'lgan chastota kanaliga ega.
8.3-rasm. Chastota bo‘yicha multipleksorlash prinsipi
(FDM – Frequency Division Multiplexing)
Kirish signallari modulyatsiya texnikasidan foydalangan holda chastota
diapazonlariga aylantiriladi va ular kompozit signalni hosil qilish uchun
multiplekser bilan birlashtiriladi.
FDMning asosiy maqsadi mavjud tarmoq kengligini turli chastotali kanallarga
bo'lish va ularni turli xil qurilmalarga ajratishdir.
Modulyatsiya texnikasidan foydalangan holda kirish signallari chastota
diapazonlariga uzatiladi va keyin kompozit signal hosil qilish uchun birlashtiriladi.
Signallarni modulyatsiya qilish uchun ishlatiladigan tashuvchilar pastki
tashuvchilar deb nomlanadi. Ular f
1
, f
2
, …, f
n
 shaklida berilgan (8.4-rasm).
FDM asosan radioeshittirishlar va televizion tarmoqlarda ishlatiladi.
8.4-rasm. Signallarni modulyatsiya qilish
FDMning afzalliklari:
- FDM analog signallar uchun ishlatiladi;

---

77
- FDM jarayoni juda sodda va oson modulyatsiyalanadi;
- FDM orqali bir vaqtning o'zida ko'p miqdordagi signal yuborilishi mumkin;
- bu jo'natuvchi va qabul qiluvchini sinxronlashtirishni talab qilmaydi.
FDMning kamchiliklari:
- FDM usuli faqat past tezlikli kanallar kerak bo'lganda ishlatiladi;
- bu o'zaro faoliyat munozarali muammoga duch keladi;
- ko'p sonli modulyator talab qilinadi;
- buning uchun yuqori tarmoqli kanal kerak.
FDM ilovalari:
FDM odatda televizor tarmoqlarida ishlatiladi.
U FM va AM eshittirishlarida ishlatiladi. Har bir FM radiostansiyasi turli xil
chastotalarga ega va ular kompozit signal hosil qilish uchun ko'paytiriladi. Ko'p
funktsiyali signal havoda uzatiladi.
To‘lqin uzunli bo‘yicha (WDM, Wavelength Division Multiplexing) – mobil
aloqada foydalaniladi (elektromagnit va tovush tebranishlari (8.5-rasm).

---

78
8.5-rasm. To‘lqin uzunligi bo‘yicha multipleksorlash prinsipi
(WDM – Wavelength Division Multiplexing)
To'lqin uzunligi bo'yicha multipleksorlash FDM bilan bir xil, bundan tashqari
optik signallar optik tolali kabel orqali uzatiladi.
WDM bitta tolaning hajmini oshirish uchun optik tolada qo'llaniladi.
U optik tolali kabelning yuqori ma'lumot uzatish qobiliyatidan foydalanish
uchun ishlatiladi. Bu analogli multipleksorlash usul hisoblanadi.
Turli manbadan kelgan optik signallar birlashtirilib, multipleksor yordamida
kengroq yorug'lik chizig'ini hosil qiladi.
Qabul qilish oxirida demultiplesor signallarni ularni o'z yo'nalishiga etkazish
uchun ajratadi.
Multiplexing va Demultiplexing prizma yordamida amalga oshiriladi.
Prizma kompozit signal hosil qilish uchun turli xil optik signallarni
birlashtirib multipleksor rolini bajarishi mumkin va kompozit signal tolali optik
kabel orqali uzatiladi. Prizma shuningdek, teskari operatsiyani bajaradi, ya'ni
signalni demultiplexing qiladi (8.6-rasm).
8.6-rasm. Multiplexing va Demultiplexing jarayoni
Vaqt bo‘yicha (angl. TDM, Time Division Multiplexing) – ma'lumotlarni
kadr yordamida uzatishni ko‘zda tutadi. Bu raqamli usul hisoblanadi (8.7-rasm).

---

79
8.7 -rasm. Vaqt bo‘yicha multipleksorlash prinsipi
(TDM – Time Division Multiplexing)
FDM usulida barcha signallar bir vaqtning o'zida turli xil chastotalar bilan
ishlaydi, ammo TDM usulida barcha signallar har xil vaqt bilan bir xil chastotada
ishlaydi.
TDM uslubida kanalda mavjud bo'lgan umumiy vaqt turli foydalanuvchilar
orasida taqsimlanadi. Shuning uchun har bir foydalanuvchiga ma'lumotlar
yuboruvchi tomonidan uzatilishi kerak bo'lgan vaqt oralig'i sifatida ajratilgan.
Foydalanuvchi belgilangan vaqt uchun kanalni nazorat qiladi.
TDM usulida ma'lumotlar bir vaqtning o'zida uzatilmaydi, aksincha
ma'lumotlar birma-bir uzatiladi.
TDM da signal ramkalar shaklida uzatiladi. Ramkalarda har bir ramka har bir
foydalanuvchiga mo’ljallangan bir yoki bir nechta bo'shliqlar kiritilgan vaqt
ketma-ketligi kiradi.
U raqamli va analog signallarni multipleksorlash uchun ishlatilishi mumkin,
ammo asosan raqamli signallarni multipleksorlash uchun ishlatiladi.
Ikki xil TDM mavjud:
- sinxron TDM (8.8-rasm);
- asinxron TDM (8.10-rasm).
Sinxron TDM - bu vaqt oralig'i har bir qurilmaga oldindan biriktirilgan usul.
Sinxron TDMda, qurilmada ma'lumotlar mavjud yoki yo'qligidan qat'i nazar,
har bir qurilmaga ma'lum vaqt oralig'i beriladi.
Agar qurilmada hech qanday ma'lumot bo'lmasa, u holda bo'shliq bo'sh
qoladi.
Sinxron TDMda signallar ramka shaklida yuboriladi. Vaqt oraliqlari ramkalar
shaklida tashkil etilgan. Agar qurilmada ma'lum bir vaqt oralig'i uchun ma'lumotlar
bo'lmasa, u holda bo'sh uyali uzatiladi.
Eng mashhur Sinxron TDMlar T1, SONET/SDH, и ISDN multipleksorlari.
Agar n ta qurilmalar bo'lsa, u holda n ta uyalar (slotlar) mavjud bo’ladi.

---

80
8.8-rasm. Sinxron TDM (Synchronous Time Division Multiplexing)
8.9-rasm. Sinxron TDM usulini amalga oshirilishi
8.9-rasmda Sinxron TDM usulini amalga oshirilishi ko’rsatilgan. Har bir
qurilma biroz vaqt oralig'i bilan ajratilgan. Vaqt oraliqlari, jo'natuvchining
ma'lumotlari bor yoki yo'qligidan qat'i nazar, uzatiladi.
Sinxron TDMning kamchiliklari:
- kanalning sig'imi to'liq ishlatilmayapti, chunki bo'sh uyalar ham uzatiladi,
bu esa ma'lumotlarga ega emas. 8.6-rasmda birinchi ramka to'liq to'ldirilgan, ammo
oxirgi ikkita ramkada ba'zi bo'sh joylar bor. Shuning uchun biz kanalning
imkoniyatlaridan samarali foydalanilmayapti deb ayta olamiz;
- yetkazish vositasining tezligi kirish liniyalarining umumiy tezligidan
kattaroq bo'lishi kerak. Sinxron TDMga alternativ yondoshuv - Asinxron vaqt
bo’yicha multipleksatorlashdir.
Asinxron TDM statistik TDM deb ham nomlanadi.
Asinxron TDM bu sinxron TDM holatidagi kabi vaqt oraliqlari
o'rnatilmagan usul. Vaqt oralig'i faqat ma'lumotlarni uzatish uchun ma'lumot
mavjud bo'lgan qurilmalarga ajratiladi. Shuning uchun biz asinxron vaqtni
taqsimlash multipleksorini faqat faol ish stantsiyalaridan ma'lumotlarni uzatadi deb
ayta olamiz.
Asinxron TDM usuli qurilmalarga vaqt oralig'ini dinamik ravishda ajratadi.
Asinxron TDMda kirish liniyalarining umumiy tezligi kanal sig'imidan katta
bo'lishi mumkin.

---

81
Asinxron TDM kiruvchi ma'lumotlar oqimini qabul qiladi va faqat bo'sh
joylari bo'lmagan ma'lumotlardan iborat ramka hosil qiladi.
Asinxron TDMda, har bir uyada ma'lumot manbasini aniqlaydigan manzil
qismi mavjud (
).
Asinxron TDM va Sinxron TDM o'rtasidagi farq shundaki, Sinxron
TDMdagi ko'p sonli bo'shliqlar ochilmagan, ammo Asinxron TDMda uyalar to'liq
ishlatilgan. Bu kanalning o'tkazuvchanlik vaqtini kamaytiradi va kanalning
imkoniyatlaridan samarali foydalanadi.
Sinxron TDMda, agar n ta yuborish moslamalari bo'lsa, u holda n ta vaqt
oralig'i mavjud. Asinkron TDMda, agar n ta yuborish moslamalari bo'lsa, unda m
ta vaqt oralig'i n (m < n) dan kam bo'ladi.
Bitta ramkadagi uyalar soni kirish chiziqlari sonining statistik tahliliga
bog'liq.
8.10-rasm. Asinxron TDM usulini amalga oshirilishi
8.10-rasmda 4 ta qurilma mavjud, ammo ma'lumotlarni faqat ikkita qurilma
yuboradi, ya'ni A va C, shuning uchun A va C ma'lumotlari faqat uzatish liniyasi
orqali uzatiladi.
8.10-rasmdagi diagrammaning ramkasi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
8.11-rasm
8.11-rasmda ma'lumotlar qismida ma'lumot manbasini aniqlash uchun
manzil mavjudligini ko'rsatadi.
Ma'lumotlarni uzatish apparatlari MUM va abonet punktlarini aloqalar kanali
bilan bog‘lanishni ta'minlaydi.