Usim-biol p65

Aktinin — bu preparat {Streptomyces sp.) (LIF-0234 shtammi) Sibirda tuproqdan ajratib olingan. Preparat tiniq kulrang kukun ko`rinishida bo`Iib, antifidant va entomotsidli ta'sir qilish xususi-yatiga ega. Hasharotlarga nisbatan dastlabki ta'sir qiluvchi moddasi aktinomitset mitseliysi tarkibiga kimvchi lipidli fraksiyalar hisob-lanadi. Bu preparat odamlar, entomofagga va issiqqonli hayvonlarga nisbatan ta'sir ko`rsatmaydi.
Aktinindan har xil ob-havo sharoitida ham foydalanish mumkin. Samaradoriigi (0,5—1 foizli suspenziyasi) sezilarii darajada yuqori. Kartoshka, baqlajon, pomidoriami Kolorado qo`ng`izidan vabodring ekinlarini o`rgimchakkanadan himoya qilishda gektariga 1—2 kg.dan sarflanadi.
Kasallangan qo`nqiz lichinkalarining rivoji sekinlashadi va metamorfozjarayonibuziladi. o`rgimchakkanalar 3—7 kundan so`ng to`liq nobud bo`Iadi. Saqlash muddati zambumg`Ii preparatlar kabi.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Zamburug`Ii preparatlarning bakterial preparatlardan farqi nimada?
   
2. 
   Zamburug`Ii preparatlardan o`zbekiston sharoitida qaysi paytda foydalanish mumkin?
   
3. 
   So`ruvchi va kemiruvchi hasharotlarga nisbatan ta'sir qiluvchi preparatlar nomini ayting.
   

3.4. Hasharotlaming virus kasalligi
Viruslar nihoyatda mayda organizmlar bo`Iib, o`z moriblogiyasi va biologik xossalari jihatidan boshqa mikroorganizmlardan tubdan farq qiladi. Ular zarrachalardan tashkil topgan bo`Iib, oqsil va nuklein kislotalardan iborat. Viruslar 1892-yiIda D.I. Ivanovskiy tomonidan aniqlangan. 1899-yiIda esa «virus» atamasini М. Beyemik taklif etgan. Viruslar faqat tirik organizmlarda ko`payadi, ular juda mayda bo`Iib, 25 nm.dan 250 nm.gacha bo`ladi. Shakli sharsimon, yassi, tayoq-chasimon, ko`p qirrali bo`Iishi mumkin. Ular o`simlik va hayvonlarda, hasharotlarda yuqumli kasalliklami qo`zg`atadi.
Virusli kasalliklar guruhidagi bakulovirus yoki tayoqchasimon viruslar oilasi ko`plab (Baculoviridae) tarqalgan. Bu nom yunoncha bakkum so`zidan olingan bo`Iib, tayoqcha ma'nosini bildiradi. 1966-yiIda IX xalqaro mikrobiologlaming kongressida «Virusologiya» alohida fan sifatida qabul qilindi. Hamma viruslar bitta mustaqil Vira guruhiga kiritildi.
Viruslar faqat tirik organizmlarda rivojlanadi hamda hujayra yadrosi va sitoplazmasini shikastlaydi. Qo`shilmalaming morfologik ko`rinishi bo`yicha ikkita guruhga bo`linadi: J—poliedroz va 5—granuloz kasalligini qo`zg`atuvchilar. Kasallik qo`zg`atuvchi poliedrozlarning tarkibida katta miqdordagi virionlar qo`shilmasini, granuloz kasalligini qo`zg`atuvchilar esa faqat bitta virionlami o`z ichiga olgan. Baku-loviruslaming gumhiga mansub tayoqchali yadroli poliedrozlar o`l-chami 250—400x70 nm.ni tashkil qiladi. Virionlar ikkita membrana bilan o`ralgan bo`lib, poliedraning oqsilli matritsasida yakka yoki guruhli holatdajoylashgan.
Gumhli yoki to`plash 2—6 va undan ko`proq (40) virionlar bo`lgan umumiy membranani tashkil qiladi, ba'zi bir yadroli poli-edroz viruslari, poliedrada yakka tartibda virionlaming bo`lishi bilan ta'riflanadi (harakatlanadi). Masalan, oqqayin odimchisi — Biston betularia, atirgul barg o`rovchisi —Archips rosana vaboshqalar. Yadroli poliedrozlarda shakllanuvchi poliedralar uchun xarakterli bo`Igan ko`p sonli virionlarning tengsiz ipakchisi — Lymatris dispar, krijovnik odimchisi —Abrakas yrossulariata va boshqalarda uchraydi. Asosan, uchburchak, trapetsiya, besh va olti qirrali hamda bir necha qirallardan iborat virionlar joylashadi.
89
YadroU poUedroz kasaUigini qo`zg`atuvchi viruslar bilan zararian-gan hasharotlar faqat Uchinka bosqichida nobud bo`ladi. Shuningdek, virusU qo`shilma hosil qiluvchi bakuloviruslardan tashqari qo`shilmalar hosil qilmaydigan kasaUik qo`zg`atuvchi bakuloviruslar ham bo`ladi.
Bu tur tangaqanotlilar, pardaqanotlilar va qattiqqanotlilar turkumiga mansub hasharotlarda kasaUik qo`zg`atadi. Ko`proq qo`n-g`izlarda, shuningdek, palma daraxtining zararkunandalarida kasaUik bo`Ushi o`rganilgan. KasaUik qo`zg`atuvchi virusning moriblogiyasi oldin o`rganilgan zararkunandalar avlodida uchraydigan bakulo-viruslarning A\a В kichik guruhlari kabi o`xshash.
Virionlar o`lchami 220—120 nm. Hasharotlarda oziq orqaU berilganda kasaUik yaxshi rivojlanadi. Laboratoriya sharoitida zarar-lantirUgan hasharotlaming rivojlanishi o`rtacha 24 soatdan 7 kungacha, tabiiy sharoitda esa 38 soatdan 8 kungacha davom etadi. KasaUangan hasharotlaming pushtdoriigi sog`lom hasharotga nisbatan sezilarii darajada kamayadi.
Hasharotlardagi patologik o`zgarish ulaming rivojlanishi davrida ichak epiteUysida, yog` to`qimasida va jinsiy a'zolarida asta-sekin namoyon bo`ladi.
Ma'lumki, tekinxo`r hasharotlar tomonidan o`z xo`jayini tana-sini teshishi va ular bilan oziqlanishi jarayonida xo`jayin hasharotga tashqi kasallik kelib tushadi.
Yadroli poliedroz bilan ko`plab miqdorda hasharotlar nobud bo`ladi. Poliedrozlaming o`lchami 1 dan 15 mkm.gacha bo`lib, ko`-pincha, ipak qurtini, arrakashlami, ko`sak va ildiz qurtini va bosh-qalami zarariaydi. Poliedroz viruslarming rivojlanishi hasharotlaming gipodemiasi, yog` tanachasi, traxeya, gemolimfada, arrakashlarda esa o`rta ichak epiteliysida ro`y beradi. Asosan, hasharotlaming lichinkalari kasallanadi. KasaUikning tashqi belgilari quyidagicha: tanasi oqish rangda, to`qimasi ichi aynigan moddalar bilan to`lgan bo`ladi. Ba'zan qurtlar harakatlangandan oq sut rangdagi gemolmifa oqib chiqadi. KasaUangan qurtlar o`simlik shoxlarida orqa oyog`i bilan pastga osilib turadi.
Yadroli poliedrozlarning ichak turi. Bu tur vimslar hamma hasharotlarda uchramaydi. Asosan, arbiyYevropa, KanadavaRossiya hududlarida yashovchi arrakashlar, chivinlarda ko`plab tarqalgan. Bu tur ham bakulovirus oilasining A guruhiga mansub bo`lib, tayoq-chasimon shaklda. Uning o`lchami 260 • 50 nm.da ikkita katta membra-
90
nadan iborat. Membranalaming tashqi yoki ustki qismi 10 nm, ichki qismi 5 nm.ga teng.
Poliedriaming o`lchami o`rtacha 0,3 dan 15 nikm.gacha, o`rtacha kattaligi 1 nikm.ni tashkil qiladi.
Hasharotlar organizmiga tushgan viruslaming inkubatsiya davriyligi 3—15 kungacha davom etadi. Kasallikning uzoq davom etishi yoki ta'sirining yuqori bo`Iishi, asosan, infektaning dozasi (miqdoriga) yoki hasharotlarning yoshi va haroratga bog`Iiq.
Granuloz virusi birinchi marta 1926-yiIda Paylot (Palliot) tomo-nidan karam oq kapalagida topilgan. o`tgan asming elliginchi yillariga kelib bu tur ko`plab hasharotlaming turiarida bo`lishi aniqlangan.
Granuloz virusi bakuloviruslar oilasiga mansub В gumhini tashkil qiladi. Bu guruhlaming virionlar o`lchami A gumhiga kiruvchi vi-mslar kabi bo`ladi. Lekin ulardan farqi virus zarrachalari bittadan ovalsimon kapsula shaklida bo`ladi.
Granulalaming o`lchami 250—800 шкт.ш tashkil qiladi. Rossiya va o`rta Osiyo mintaqasida kasallik bilan tangaqanotli turkumga man-sub 8 ta oilaning 32 ga yaqin turi kasallanadi.
Granuloz vimsi bilan kasallantirilgan hasharotlarda ulaming inkubatsiya davri 5—7 kundan 50 kungacha davom etadi.
Virus qo`shilmalarining paydo bo`Iishi faqat hasharotning yog`li to`qimasining hujayrasidabo`Imay, balki gipodemiavatraxeyalarda ham hosil bo`Iadi. Hozirgi vaqtda granuloz vimslari faqat qishloq xo`jaligi va o`rmon ekinlari zararkunandalarini zarariashi ma'lum.