Ushbu qisqa fayl «bookmeri» tomonidan reklama maqsadida tarqatildi

AKTIV
PASSIV
HAYVONLARDA: 
✔ 
yugurish 
✔ 
yurish 
✔ 
uchish
 
O‘SIMLIKLARDA: 
✔ 
kungaboqar gulining 
quyoshga burilishi 
 

---

12 @bookmeri
――
bio
.
 
❼
 KO‘PAYISH 
– tirik organizmning o‘zidan nasl qoldirishi 
bo‘lib, jinssiz va jinsiy usulda amalga oshadi. Jinsiy ko‘payishda 
ishtirok etuvchi hujayralar 
gametalar
 
deyiladi.
 
❽
 O‘SISH VA RIVOJLANISH.
 
Har qanday tirik organizm o‘sadi 
va rivojlanadi (6-rasm). 
O‘sish
– bu tuzilishini saqlagan 
holda miqdor jihatdan ortish, rivojlanish esa sifat jihatdan 
o‘zgarishdir. 
Masalan, 
urug‘dan 
ekilgan 
o‘simlik 
kattalashib boradi, ya’ni o‘sadi. Shu bilan birga o‘zgarib 
poyasi yo‘g‘onlashadi, barglari yoziladi va gullab meva 
beradi, ya’ni rivojlanadi. 
Yuqorida keltirilgan 8 ta belgilarga ega organizmlar 
TIRIK 
ORGANIZM
deyiladi. 
 
KO‘PAYISH
JINSSIZ KO‘PAYISH
JINSIY KO‘PAYISH
bitta organizm
ishtirokida boradi
 
ikkita organizm
ishtirok etadi
 
Ushbu usullar yordamida 
amalga oshadi: 
 
✔ 
2 ga bo‘linish
 
 
✔ 
kurtaklanish
 
✔ 
sporalar yordamida
 
 
Irsiy axborot almashinadi.
Jinsiy hujayralar ishtirok 
etmaydi.
 
Jinsiy hujayralar – 
gametalar 
ishtirok etadi.
 

---

@bookmeri
――
bio_ 13 
3-§. BIOLOGIYANING O‘RGANISH USULLARI 
Tirik organizmlarni o‘rganishning 4 ta asosiy turi mavjud: 
 
① KUZATISH USULI 
– 
eng qadimgi usul. Tekshirayotgan odam 
sezgi organlari (ko‘rish, eshitish, his qilish) yordamida, 
tabiiy holatga ta’sir etmagan holda ma’lumot to‘playdi.
Masalan, biror qush haqida ma’lumot to‘plash uchun 
uning uyasi oldida kuzatish olib boriladi (7-rasm, a). 
Hozirgi kunda videokamera qo‘yish yoki chip ulash orqali 
kuzatishni osonlashtirish mumkin. 
a)
b)
7-rasm. 
Kuzatish (a) va taqqoslash (b) usuli. 
 
② TAQQOSLASH USULI 
–
to‘plangan ma’lumot asosida ikkita 
organizm o‘zaro solishtiriladi.
Ular o‘rtasidagi o‘xshashlik 
hamda farqlar aniqlanadi. Masalan: ikki xil hayvon turi 
solishtirilganda, ularning tirik organizm ekanligi, 
kislorod bilan nafas olishi o‘xshash, lekin tashqi tuzilishi, 
yashash joyi va oziqlanishi farq qiladi (7-rasm, b). 
③ TARIXIY USUL 
– 
qadimda mavjud bo‘lgan organizmlar 
hozirda yashayotganlari bilan solishtiriladi.
Ulardagi 
farqni bilish orqali tirik organizmlarda qaysi darajada 
o‘zgarishlar sodir bo‘lganligi aniqlanadi. Masalan, 
paleontologlarning fikricha, otlar qadimda tulkidek 
keladigan yirtqich hayvonlar bo‘lgan. Keyinchalik 
oyoqlari uzunlashib, tuyoqlar bilan himoyalangan, tez 
yuguradigan va o‘t bilan oziqlanadigan jonzotga aylangan 
(8-rasm, a). 

---