Ушбу маърузалар матни таълим сощаси «Кимёвий технология ва биотехнология» йыналишларида бакалаврлар тайёрлаш учун «Органик, но

Расм. 2. Пиролиз печи схемаси.
1-корпус; 2-панелли; 3-радиант камералар; 4-тик қувур; 5-конвекцион камера.

Пиролиз жараёни печда қуйидагича содир бўлади. Газсимон ёки суюқ ёқилғи 2-панелли горелкада ёнади. Иссиқлик камерасида 3-радиант секция мавжуд бўлиб, ундан 4-вертикал қувурлар ўтган, у ерда иссиқлик алмашинув қизиган газлар ҳисобига юқори эффект беради. Қувурнинг ушбу қисмида юқори ҳарорат мавжудлиги туфайли пиролиз жараёни содир бўлади. Қизиган газлар қисман совитилиб 5-конвекцион камерага ўтказилади. Бу ерда хомашё ва сув буғи зарурий ҳароратгача қиздирилади. Сўнгра радиант бўлимга ўтказилади. У ердан пиролиз маҳсулотлари қайта ишлаш учун юборилади. Қизиган газ эса иссиқлик алмаштиргичлар орқали атмосферага чиқарилади.

Термик крекинг

Саноатда тўғри занжирли 5-20 углерод атомларидан ташкил топган суюқ олефинлар олиш учун қаттиқ ёки суюқ парафинларни термик крекингланади. Бу технология нефт маҳсулотлари пиролизи ва термик крекингига аналогдир. Парафинларни парчалаш қувурли печларда ўртача ҳароратда, яъни 550С да амалга оширилади. Натижада ароматланиш ва конденсатланиш жараёнлари олди олинади. Олефинлар унумини ошириш мақсадида сув буғи қўшилади.
Крекинг маҳсулотлари сифатида газсимон моддалар (20%) ва суюқ моддалар ҳосил бўлади. Шунингдек 1-2% кокс ажралади. Ҳосил бўлаётган моддалардан саноат учун аҳамиятлиси суюқ фракциядир. Қуйида парафинларни крекинглаш натижасида ҳосил бўлган суюқ маҳсулотлар таркиби келтирилган (хомашёга нисбатан % ҳисобида)
140С гача (С₅–С₈) - 20 180-240С (С₁₁–С₁₃) - 11-13
140-180С гача (С₉–С₁₀) - 10-15 240-320С (С₁₄–С₁₈) - 14-16

Бу фракциялар таркибини 70-80% ни олефинлар ташкил этади. Уларнинг 90-95 фоизи эса -олефинлардир. Улар сирт актив моддалар учун муҳим хомашё ҳисобланади.

Каталитик крекинг

Каталитик крекинг алюминосиликат катализаторлари билан амалга оширилади. Бу жараённинг ўзига хос хусусиятлари катализаторнинг тезда коксланиши натижасида унинг фаоллигини пасайишидир. Шунинг учун ҳар 10 минутда катализаторни регенирация қилиш учун кокс куюндиси устидан иссиқ ҳаво ўтказиш талаб этилади. Бунда ҳароратни мукаммал назорат қилиб бориш лозим. Агар ҳароратнинг назорати сусайтирилса катализатор юза қисми эриб, сирт юзани жараёндан ажратиб қўяди. Катализаторни 550-600С да қиздириш ва бу режимни сақлаш таъминланади.
Каталитик крекингни узликсиз система даражасига такомиллаштирилди. Бунда крекинг ва регенирация иккита алоҳида-алоҳида аппаратда содир бўлиб, улар орасида катализатор айланиб юради. Ишлаб чиқаришда кенг ўрнини топга каталитик системалардан бири — флюид жараён тизимидир. Бу жараёнда катализатор ҳаво ёки буғ оқими таъсирида осилган ҳолатда бўлади. Бу жараён схематик тизими Расм. 3. да келтирилган.
Ҳар қандай крекинг жараёни натижасида ҳосил бўлган маҳсулот совитилгач суюқлик ва газга ажратилади. Газлар олефин манбаи бўлиб, органик синтез учун хомашёдир.

Расм. 3. Флюид-жараёнининг реакцион узели схемаси.

I-реактор; II-регенератор; 1, 5-циклонлар; 2-катализаторли қувурлар; 3, 7-тақсимловчи панжаралар; 4-ўтказувчи қувур; 6-кўтаргич.