Ушбу курс дастлаб «Карталарни тузиш ва таҳрир қилиш»

3.5. ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНГ ЁЗИЛИШИ ВА УЛАРНИ КАРTАДА ЖОЙЛАШTИРИШ TАРTИБИ
Ёзувлар географик карталарнинг жуда зарур элементларидан ҳисобланади. Географик объектлар изоҳлар ёрдамида аниқланади, яни картадаги турли шаклларга уларнинг нималиги (масалан, кўл, денгиз, дарё ва ҳ.к.) ёзиб қўйилади. Обектларнинг миқдор ва сифат кўрсаткичлари изоҳларда берилади. Масалан, кўл, денгиз ва океанларнинг чуқурлиги, тоғларнинг баландликлари ва чўққилар, дарёларнинг оқим тезлиги, кўл сувининг шўрлилиги, ўрмондаги дарахтларнинг турлари, тупроқ типлари ва бошқа изоҳлар келтирилади. Картадаги ёзувларнинг шрифтлари ҳам муайян кўрсаткич ўрнини босади. Картадаги ёзувлар шакли, катталиги ва ранги ҳам карта мазмунини тушунишга ёрдам беради. Масалан, шаҳар ва қишлоқларнинг маъмурий жиҳатдан алоқадорлиги уларнинг номи ёзилган шрифтларига қараб аниқланади. Шунингдек, деярли барча рангли карталарда сув объектларининг номлари кўкиш ёки кўк рангда ёзилади. Картадаги ёзувлар карта мазмунини бойитади, лекин улар меъёридан ортиқча бўлса, картанинг ўқилишини қийин-лаштиради. Картадаги ёзувлар географик объектларнинг ўрнини ҳам кўрсатади. Масалан, денгиз, кўл, чўл ва тоғларнинг номлари улар эгаллаган ҳудудга ёйиб ёзилиши керак. Карталардаги ёзувлар маълум қоидага асосан ёзилади. Чунончи шаҳарлар номи уларнинг шартли белгисидан ўнг томонда, картанинг параллелларига ёки жанубий рамкасига параллел ҳолда ёзилади. Агар шартли белгининг ўнг томонида жой бўлмаса, унинг чап томонига ёки юқорироққа ёзилиши ҳам мумкин.
Карта тузишда географик номларнинг тўғри ёзилишига, яъни транскрипсиясига алоҳида эътибор берилади. Йирик картографик ташкилотларда махсус транскрипсия бўлимлари бўлади. Улар картадаги географик номларнинг тўғри ёзилишига жавоб беради ҳамда тегишли маълумотнома ва луғатлар чоп этади. Карталардаги ёзувлар ана шу маълумотнома ва луғатлар асосида ёзилиши шарт. Карталарда бериладиган географик номлар аниқ ва тўғри ёзилишининг аҳамияти каттадир. Агар географик номлар тўғри ёзилмаса, ўқувчиларда картага нисбатан ишончсизлик юзага келади.
Географик номларнинг келиб чиқиши, мазмуни ва таснифми махсус фан - топонимика ўрганади. Биз картографияда топонимиканинг фақат бир қисми, яъни географик номларнинг тўғри ёзилиши тўғрисида қисқача тўхталиб ўтамиз. Баъзи мамлакатларда ҳар хил тилларда сўзлашувчи миллатлар бўлади. Бундай мамлакатларда муайян географик номлар ҳам ҳар хил ёзилади. Масалан, собиқ Иттифоқ даврида рус тилида Гразия, Кав-каз, Кура деб ёзилган бўлса, грузин тилида Сакартвело, Кавкасио-ни, Мтквари деб ёзиб келинган. Агар географик объект бир қанча инамлакат ҳудудидан ўтса ёки ҳар бир мамлакат доирасида жой-лиШган бўлса, унинг номи ҳар бир мамлакатнинг ўз тилида ёзилади. Масалан, Дунай дарёсини болгарлар ва югославлар и нинав, руминлар Дунеря, венгерлар Дуна, немислар Донау деб атадилар. Дажла ва Фурот дарёлари арабларда Наҳр-Дажла ва Ал-и ин ат деб, туркларда Дижле ва Фират деб ёзилади. Вақт ўтиши билан ўзгарган номлар ҳозирги шаклида ёзилади. Масалан, Скоблев - Фарғона, Авлиёота-Жамбул-Tараз, Кауфманское - Янгийўл, Ленинград - Санкт-Петербург ва бошқалар.
Географик номлар карталарда асосан 4 хил шаклда берилади: маҳаллий расмий шаклда, фонетик, анъанавий шаклларда ва таржима қилиб ёзилади. Маҳаллий расмий шаклда объект қайси мамлакат ҳудудида жойлашган бўлса шу давлатнинг тилида ва алифбосида ёзилади. Маҳаллий расмий шаклда ёзилган номлар тўғри ёзилгани билан бузиб талаффуз қилиниши мумкин. Масалан, Венгрия давлатининг пойтахти Будапешт шаҳрини инглизлар билан франсузлар Будапест деб нотўғри талаффуз қилишади.
Сўзнинг фонетик шаклда талаффуз қилиниши бошқача, ёзилиши бошқача бўлади. Масалан, Франсиянинг пойтахти Париж шаҳри Пари деб, ҳудди шундай Россиядаги Орёл шаҳри Арёл деб талаффуз қилинади. Анъанавий шаклдаги номлар анъана бўлиб қолган номлар билан юритилади. Масалан, Франсия пойтахти ўз мамлакатида Парис деб юритилса-да, бизда Париж деб, Суоми давлатини бизда Финландия деб юритилади.
Георгафик номлар баъзан айнан таржима қилинади. Масалан, расча Огненная Земля - Оловли Ер, Зелёний мис - Яшил бурун, Чёрное море - Қора денгиз, Белое море - Оқ денгиз ва ҳоказо. Бизда кўпроқ ҳорижий номларни ёзишда фонетик ва анъанавий шакллардан фойдаланилади.
Дунёнинг деярли барча мамлакатларида географик номлар-нинг ёзилиш тартиби билан махсус муассаса шуғулланади. Россияда бундай ишни баржариш Геодезия, картография ва аэрофотосъёмка марказий илмий-тадқиқот институти (ЦНИИГАИК) қошидаги транскрипсия бўлимига юклатилган. Бу ерда Россия ва ҳорижий мамлакатлардаги географик номларни ёзиш учун махсус йўриқнома ва кўрсатмалар нашр қилиб турилади.
Ўзбекистонда жой номлари топонимларини ёзиш қоидаларини ишлаб чиқиш ва уламинг ўзбекча талаффуз шаклларини аниқлаш ва ёзилиш шаклларини стандартлаштириш, қатъийлаштириш, ҳорижий мамлакатлардаги географик номларнинг ўзбек тилида ёзилиш шаклларини аниқлаш ва транскрипсия қилиш ишлари Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитасига юклатилган.