|
(а),
стерженли
(б)
ва тороидал
(в)
шаклга эга бўлиши мумкин (8.22–расм).
Амалда юпқа электротехника пўлатидан ишланган лентадан ўраб
тайёрланган
магнит
ўтказгичлар
кенг
қўлланилади
(8.23–расм).
Трансформаторларнинг пўлат ўзаги юқори легирланган пўлатдан
тайёрланади.
Трансформатор ишлаганда унинг чулғамларидан ўзгарувчан ток ўтади. Бу
ток трансформаторнинг магнит ўтказгичида ўзгарувчан магнит оқими ҳосил
қилади. Бу оқим трансформатор чулғамларида асосий электр юритувчи
кучлар (ЭЮК)
Е
И
ва
Е
2
ни ҳосил қилади, Бу ЭЮК ҳақида кейинроқ тўхталиб
ўтамиз Ўзгарувчан магнит оқими трансформаторнинг ферромагнит ўзагида
ҳам ЭЮК ҳосил қилади. Агар трансформаторнинг магнит ўтказгичи яхлит
темир бўлагидан тайёрланса, унинг магнит ўтказгичида катта қийматли
уюрма токлар (фуко токлари) ҳосил бўлиб, улар ферромагнит ўзакни
қиздириб юборади. Натижада трансформатор ҳаддан ташқари қизиб кетиб,
ишдан чиқади, чунки унинг стерженида изоляцияланган симдан ўралган
чулғамлар бўлиб, чулғам изоляцияси ёниб кетади.
Трансформаторлар ишлатилишига қараб бир неча хилга бўлинади:
1. Бир фазали ёки уч фазали куч т р а н с ф о р м а т о р л а р и -
электр энергиясини узоқ масофага узатишда, уни истеъмолчилар орасида
тақсимлашда ва. умуман, истеъмолчиларни электр энергияси билан
таъминлашда ишлатилади.
2. А в т о т р а н с ф о р м а т о р л а р - кучланиш қийматини бир оз
ўзгартириш ёки кучланиш қийматини нолдан бошлаб ошириш учун ҳамла
катта қувватли асинхрон двигателларни юргизиш учун ишлатилади.
3. Ўлчов трансформаторлари (кучланиш трансформаторлари ва ток
трансформаторлари) – электр ўлчаш схемаларида, юқори кучланишларни ва
катта токларни оддий ўлчаш приборлари билан ўлчаш учун ишлатилади.
4. Махсус трансформаторлар-пайвандлаш трансформаторлари; синов
трансформаторлари;
радио,
телевидение,
алоқа
ва
автоматика
қурилмаларида ишлатитадиган трансформаторлар; ўзгарувчан токнинг
фазалари сонини ёки частотасини ўзгартирувчи трансформаторлар махсус
трансформаторлар ҳисобланади.
Трансформатор ишлаши учун унинг бирламчи чулғамини кучланиши
и=
У
м
сИн w т
бўлган ўзгарувчан ток манбаига ёки электр тармоғига уланади.
Бунда бирламчи чулғамдан ўзгарувчан ток (
т
И
= л
т`
сИн w т)
ўта бошлайди
Бу ток ферромагнит ўзакда ўзгарувчан магнит оқими (
Ф = Ф
т
• сИп w т)
ҳосил қилади. Ферромагиит ўзакнинг магнит қаршилиги ҳавонинг ёки транс–
форматор мойининг магнит қаршилигидан анча кичик бўлгани учун магнит
оқимининг асосий қисми (иш оқими) шу ўзак орқали туташади ва иккала
чулғамни ҳам қуршаб олади, натижада электромагнит индукция қонунига
биноан иккала чулғамда ҳам ЭЮК ҳосил бўлади. Максвелл таърифига
асосан, чулғам-ларнинг ҳар бир ўрамида ҳосил бўла-диган ЭЮК
dt
d
0
билан аниқланади.
Бирламчи чулғам ўрамлари сонини
w
И
, ва иккиламчи чулғам ўрамлари
соннни
w
2
билан белгилаймиз. Ҳосил бўладиган ЭЮК чулғамларнинг
ўрамлари сонига пропорционал бўлади. Демак, бирламчи ва иккиламчи
чулғамларда ҳосил бўладиган ЭЮК ларнинг оний қийматлари қуйидагича
аниқланади:
dt
d
dt
d
1
1
1
(8.9)
dt
d
dt
d
2
2
2
(8.10)
бу ерда
И
ва
2
– бирламчи ва иккиламчи чулғамлар билан илашган
магнит оқими;
dt
d
– магнит оқимининг
вақт бирлигида ўзгариши.
Бирламчи чулғамда ҳосил бўладиган
ЭЮК
(е
И
)
табиатан ўзиндукция электр
юритувчи кучидир. Иккиламчи чулғамда
ҳосил бўладиган ЭЮК (
е
2
)
ўзаро
индукция электр юритувчи кучидир.
Демак,
аниқроқ
қилиб
айтганда,
трансформатор ўзаро индукция ҳодисаси
асосида ишлар экан. Трансформаторнинг иккиламчи чулғамига истеъмолчи
(юклама) уланади. Иккиламчи чулғам ЭЮК истеъмолчи учун ўзгарувчан ток
манбаи ҳисобланади.
Трансформатор фақат ўзгарувчан ток тармоғига улангандагина ишлайди,
ўзгармас ток тармоғига уланганда эса ишламайди, чунки бирламчи чулғам
ўзгармас ток тармоғига уланганда ундан ўтадиган ўзгармас ток ферромагнит
ўзакда ўзгармас магнит оқими ҳосил қилади. Магнит оқими вақт бирлигида
ўзгармаганлиги сабабли чулғамларда ЭЮК ҳосил бўлмайди. Лекин занжирда
электр токининг ҳар қандай ўзгариши чулғамларда ЭЮК ҳосил бўлишига
сабаб бўлади. Ўзгармас ток тармоғига уланган трансформатор чулғамларида
ЭЮК нинг ҳосил бўлиши, трансформатор тармоққа уланаётганда ёки
узилаётганда яхши сезилади, чунки трансформатор тармоққа уланганда
унинг чулғамида ток нолдан бирор қийматгача ортиб боради ёки у тармоқдан
узилганда, ток кучи бирор қийматдан нолгача камая боради. Демак, худди шу
вақтда чулғамлар билан илашган магнит оқими вақт бирлигида ўзгаради ва
оқим қиймати турғун бўлганда ЭЮК ҳосил бўлмайди. Демак,
трансформатор ўзгармас ток тармоғига уланганда ишламас экан. Лекин
шуни эътиборга олиш керакки, трансформатор ўзгармас ток манбаига
уланганда унинг бирламчи чулғамида ЭЮК ҳосил бўлмаганлиги сабабли шу
чулғам токининг қиймати кўпайиб кетади. Токнинг қиймати бирламчи
чулғамнинг фақат актив қаршилиги билан (
1
1
1
R
U
I
) аниқланади. Бу эса
трансформатор учун хавфлидир.
8.24-расмда ТДТГ маркали, қувати 15 минг кВА, кучланиши 110/38, 5/11
кВ ли чўлғамли трансформаторнинг тузилиши келтирилган.
8.24-расм. ТДТГ маркали, қувати 15 минг кВА, кучланиши 110/38, 5/11
кВ ли чўлғамли трансформаторнинг тузилиши:
1-юқори кучланиш томони; 2-ўрта кучланиш томони; 3-изоляциялаган
цилиндр; 4-паст кучланиш томони; 6-сақлагич трубаси; 7-бак; 8-магнитли
ўтказгич; 9-юқори кучланиш тармоғи переключатели; 10- юқори кучланиш
чўлғами; 11- юқори кучланиш чўлғами кольцоси; 12-термосифонли филтр;
13-аравача; 14- трансформатор баки; 15-трубкали радиатор; 16-электр
вентилятор.
8.25-расмда трансформатор мойи ёрдамида совитиладиган уч фазали куч
трансформаторининг тузилиши келтирилган.
8.25-расмда трансформатор мойи ёрдамида совитиладиган уч фазали куч
трансформаторининг тузилиши: 1-трубкали бак; 2-бак қопқоғи; 3- юқори
кучланиш чўлғами томони; 4- паст кучланиш чўлғами томони; 5-
предохранител трубкаси; 6-мой кўрсаткичи; 7-бак.
8.26-расмда трансформатор мойи ёрдамида совитиладиган уч фазали куч
трансформаторининг тузилиши келтирилган.
8.26-расм. ОДЦГ-135 000/500 маркали трансформатор мойи ёрдамида
совитиладиган уч фазали куч трансформаторининг тузилиши:
1-бак; 2-предохранител трубкаси; 3-паст кучланиш чўлғами чиқиши; 4-
трубкали ўтказгич; 5-юқорикучланиш томони; 6-нейрал томони; 7-
трансформатор баки; 8-совутиш вентилятори; 9-реле; 10-магистрал трубка;
11-электродвигателли мой насоси; 12-аравача.
Do'stlaringiz bilan baham: |
