Ушбу ҳафта “ахборот ва мураббийлик соати” машғулотларини ўтказиш учун тайёрланган ёрдамчи материаллар

УШБУ ҲАФТА “АХБОРОТ ВА МУРАББИЙЛИК СОАТИ” МАШҒУЛОТЛАРИНИ ЎТКАЗИШ УЧУН ТАЙЁРЛАНГАН ЁРДАМЧИ МАТЕРИАЛЛАР
Мавзу: “Алишер Навоий буюк қалб соҳиби”

Билмак Навоийни бу зўр маърифат нишони,

Билмак Навоийни бу ўз нафъи йўқ зиёни.
Билмак Навоийни бу юксакка элтар они.
Билмак Навоийни бу оинаи жаҳоний.
(Ўзбекистон халқ шоири Собир Абдулло)
Дарҳақиқат, Алишер Навоий ҳаёти, шахсий фазилатлари, фаолияти, кўпқиррали меросини билиш ва англашга интилиш мозийдан ҳозирги кунга қадар давом этиб келмоқда. Чунки улуғ ўзбек шоири, носири, мутафаккири, давлат арбоби, маърифатпарвари, ижод аҳлининг мураббийси, фуқаро ғамхўри, мамлакат яхлитлиги, тинчлиги ва осойишталигининг толмас курашчиси Низомиддин Амир Алишер Навоий ўзининг кўпқиррали фаъолияти билан мамлакат ва халқ тақдири, илм-маърифат, шеърият ва маънавият тарихида алоҳида мавқега эга бўлган беназир сиймодир.
Алишер Навоий ўзининг фаолияти ва олижаноб инсоний фазилатлари билан ҳаётлиги вақтидаёқ жуда катта обру ва ҳурматга сазовор бўлган. Шунинг учун унинг ҳаёти, фаолияти, илмий ва адабий меросини ўрганиш, шахсий фазилатларини ёритиш, унга баҳо бериш, уни ибрат-намуна сифатида эътироф этиб кенг тарғиб этиш ўша вақтдан, яъни XV асрнинг иккинчи ярмидан бошланган.
Алишер Навоий ҳақида ҳозирча биринчи маълумот 875-ҳижрий-1470-мелодий йилда ёзилган «Матлаъ ус-саъдайн ва мажмаъ ул баҳрайн» (икки саодат бағишлагувчининг бошланиши ва икки денгизнинг бирлашуви) номли тарихий асарда учрайди. Асарнинг муаллифи Абдураззоқ Самарқандий бўлиб, мазкур китобнинг иккинчи жилдида 1470-йилнинг сафар – август ойигача содир бўлган воқеалар баёни жараёнида Алишер Навоийни «Амир Алишер» тарзида тилга олади, унинг ҳаёти ва ижтимоий фаолияти ҳақида мўъжазгина маълумот беради. Бу манбада Алишер Навоийнинг Султон Ҳусайн Бойқаро таклифи билан Самарқанддан Ҳиротга келиб, «Ҳилолия» қасидасини буюк ҳайит куни Султон Ҳусайн Бойқарога тақдим этгани уқтирилган. Шунинг билан бирга Алишер Навоий Самарқанддалиги вақтида Хожа Фазлуллоҳ Абулайсий ҳамда Хожа Убайдуллоҳ-Хожа Аҳрори Вали сўҳбатларидан баҳраманд бўлганлиги ҳам биринчи марта тилга олинади.
1470- йилдан сўнг ёзилган тарихий («Равзат ус-сафо»), илмий («Нафаҳот ул-унс», «Тазкират уш – шуаро») ва бадиий («Ҳафт авранг», «Баҳористон») асарларда ҳам Алишер Навоийнинг номи зикр қилинди, унинг ҳақида турли хилдаги маълумотлар келтирилди. Ҳатто унга бағишланган махсус ҳолот-маноқиб («Макорим ул –ахлоқ») асари ҳам яратилиб, унда Алишер Навоий ҳаёти, шахсияти, фаолияти, мероси, ижодий алоқалари, турли ёзишмалари, айрим асарларининг яратилиш сабаб ва тарихи ҳақида нодир ҳикоят ва ҳужжатлар тўпланди.
Алишер Навоий яратган асарларни ўз даврининг машҳур хаттотлари бўлмиш Султон Али Машҳадий, Султон Муҳаммад Хандон, Абдулжамил кабилар гўзал тарзда кўчириш билан уларнинг авлодларга етиб келишига боис бўлдилар.
XVI-XIX асрлар орасида Шарқнинг исломий минтақаларида яратилган турли хил асарларда, жумладан З.М. Бобурнинг «Бобурнома», Восифийнинг «Бадоеъ ул-вақоеъ», Муҳаммад Ҳайдарнинг «Тарихи Рашидий», Абулмўминхоннинг «Том ул-таворих» (ХVI аср), Абдуллоҳ Кобулийнинг «Тазкират ут-таворих», Сайид Шариф Роқим Самарқандийнинг «Тарихи касира» (XVII аср), Волаи Доғистонийнинг «Риёз уш-шуаро» (XVIII аср)¹ ва бошқаларда Алишер Навоий ҳаёти, мероси, фаолиятидан баҳс юритилди. Худди шу даврларда унинг меросини чуқур ўрганиш мақсадида асарларидаги сўзларнинг шарҳига бағишланган луғатлар яратилди:
«Бадоеъ ул-луғот», «Луғати Навоий», Мирзо Маҳдихоннинг «Мабон ул-луғот»и, Муҳаммад Хоксорнинг «Мунтахаб ул-луғот»и ва бошқалар. Шунинг билан бирга «Хамса»нинг насрий баёнлари, жумладан, Умар Боқийнинг «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун»и (XVIII аср охири XIX аср боши), Мир Маҳмуд ибни Шоҳ Юнус ва Ҳайбатуллоҳ хўжа Хислатнинг «Насри «Хамса»и беназир»и (1908 йил); Мулло Сиддиқ Ёркандийнинг «Хамса»нинг уйғурча насрий баёни (XIX аср) ва бошқалар.¹
Буларнинг ҳаммаси бу даврда, яъни XVI-XIX асрлар давомида Алишер Навоий меросига бўлган қизиқишнинг ниҳоятда кучли эканидан далолат бериб қолмай, балки унинг маънавий ҳаётдаги мавқеидан ҳам гувоҳлик беради. Шунинг учун бу даврда Алишер Навоий асарларини қўлёзма тарзда кўчириб, тарғиб этиш қанчалик машҳур бўлса, XIX асрнинг иккинчи ярмидан сўнг уларни тошбосма тарзида нашр этиш ҳам бошланди. Масалан, Алишер Навоий «Хамса»си биринчи марта 1880 йилда Хивада босилиб чиққан бўлса, кейинчалик «Хамса», девон ва бошқа асарлари ҳам Тошкент, Бухоро, Самарқанд тошбосмаларида қарийб ҳар йили нашр этилди.
XVI-XIX асрларда Ғарбда ҳам Алишер Навоий меросига бўлган қизиқиш, асарларини нашр этиш, таржима қилиш кўзга ташланади. Жумладан, 1697 йилда француз шарқшуноси Дербело «Шарқ кутубхонаси» қомусини нашр эттирди. Унда Алишер Навоийга доир мўъжаз маълумот ҳам бор. Бундай иш хусусан XIX асрда анча жонланди. Бу жиҳатдан француз шарқшуноси М.Беленнинг мақолалари ҳамда «Хамсат ул-мутаҳаййирин», «Маҳбуб-ул-қулуб»дан парчаларнинг чоп этиши (1861,1866 йиллар), Катрмернинг эса «Тарихи мулуки Ажам», «Муҳокамат ул-луғатайн» асарларининг аслиятда нашр этиши (1841), рус шарқшуноси М.Никитскийнинг «Амир Низомиддин Алишер ва унинг давлат ҳамда адабиёт соҳасидаги аҳамияти» мавзусида ёзилган магистрлик диссертациянинг китоб ҳолида нашр этилиши (1856 йил), Паве де Куртейл, Н.Илминский, И.Березин ва бошқаларнинг турли хилдаги ишларини эслатиш кифоя. Тўғри, Ғарб шарқшунослари асарларининг ҳаммаси ҳам бир хил савияда ёзилган, уларнинг ҳаммасида ҳам Алишер Навоий меросига юксак баҳо берилган деб бўлмайди. Чунки бу соҳадаги иш энди бошланаётган бўлиб, ҳали унинг ҳамма асарлари ҳам тўлиқ ва чуқур илмий тарзда ўрганилганича йўқ эди. Шундай бўлса-да, бу уринишларнинг натижаси сифатида М.Беленнинг «Алишербек ўз замонасининг машҳур ва энг сермаҳсул ижодкорларидан бири бўлган» тарзида мулоҳаза юритиши Ғарб шарқшуносларининг дастлабки ижобий хулосалари бўлганидан далолат беради.
XX асрдаги навоийшунослик ўз кўламининг кенглиги ва босиб ўтган йўлининг ўзига хослиги билан белгиланади. Бу ўзига хослик шундан иборатки, XX асрнинг 20-80 йилларида Ўзбекистонда ҳамда МДҲ мамлакатларида Алишер Навоий ҳаёти ва меросини ўрганишда шўролар сиёсати ўз таъсирини ўтказди. Шундай бўлса-да, Алишер Навоий ҳаёти, фаолияти ва меросини ўрганиш, унинг 500 йиллик (1948), 525 йиллик (1968), 550 йиллик (1991) юбилейларини ўтказиш ; асарларини (1948 йилда 3 томлик, 1968 йилда 15 томлик), уларнинг илмий-танқидий матнларини («Мажолис ун- нафоис», «Лисон ут-тайр», «Ҳайрат ул-аброр», «Фарҳод ва Ширин», «Мезон ул-авзон») нашр этиш, докторлик (А.Саъдий, А,Ҳайитметов, Ҳ.Сулаймон, А.Абдуғафуров, С.Эркинов, Н.Маллаев, М.Ҳакимов ва бошқалар), номзодлик диссертацияларини ҳимоя қилиш, турли мавзуларда монография ва илмий мақолалар тўпламларини нашр этиш давом этди. Бу даврда А.Фитрат, С.Айний, О.Шарафиддинов, В.Маҳмудий, Ойбек, Воҳид Зоҳидов, Иззат Султон, Воҳид Абдуллаев, Мақсуд Шайхзода, Азиз Қаюмов, Саида Нарзуллаева, Суйима Ғаниева, Ёқубжон Исҳоқов (Ўзбекистон), Е.Э.Бертельс, С.Н.Иванов (Россия), Ҳ.Арасли, Ж.Нағиева (Озарбойжон), А.Мирзоев, Р.Ҳодизода (Тожикистон), Б.Карриев (Туркманистон) каби етук навоийшунослар фаолият кўрсатдилар. Шунинг билан бир қаторда Туркия (Огоҳ Сирри Левенд), Эрон (Али Асғар Ҳикмат, Рукниддин Ҳумоюн Фаррух), Афғонистон (Муҳаммад Яъқуб Жузжоний) ва бошқа мамлакатларда ҳам навоийшунослар фаолият кўрсатиб, асарларини нашр эттирдилар, турли хилдаги рисолалар, мақолалар тўпламларини яратдилар. Бу даврда мамлакатимизда Алишер Навоий хотирасини абадийлаштириш соҳасида айрим ишлар амалга оширилди. Унинг номи билан театр (Тошкент), университет, майдон (Самарқанд), кутубхона (Тошкент), кўча, хўжаликлар аталди. Унинг ҳақида роман (Ойбек «Навоий»), драма (Уйғун, Иззат Султон «Алишер Навоий»), қиссалар (Миркарим Осим) яратилди.
1991 йилда Ўзбекистон Республикаси мустақилликни қўлга киритгач, навоийшуносликда ҳам янги давр бошланди. Чунки бу даврда миллий истиқлол ғояси талаблари асосида халқ ва мамлакат тарихи, қадриятлари, бой илмий-адабий меросига холисона ва илмий асосда баҳо бериш, уни илк ва ишончли манбаъларга таянилган ҳолда ўрганишга кенг йўл очилди. Бу эса Алишер Навоий ҳаёти, фаолияти ва меросини чуқур ўрганиш ва ёритишга янги уфқларни очиб берди. Шунинг натижасида Алишер Навоийнинг йигирма томлик мукаммал асарлар тўпламининг нашри амалга оширилмоқда, илгари нашр қилинмаган «Муножот», «Сирож ул муслимин», «Бадоеъ ул-бидоя», «Наводир ун-ниҳоя» асарлари босилиб чиқди. Шу йилларда Алишер Навоий меросининг кам ўрганилган қирралари (масалан, тасаввуф муаммолари) кенг текширилиб, бу соҳада анчагина илмий ва илмий-оммабоп асарлар яратилдики, бунда адабиётшунослардан Н.Комилов, И.Ҳаққулов, Р.Воҳидов, С.Олимов, Н.Жумаев, С.Ғаниева, М.Муҳиддинов, Ш.Сирожиддинов, Д.Салоҳий ва бошқаларнинг муносиб ҳиссалари бор.Мустақиллик даврида Тошкент ва Навоий шаҳарларида Алишер Навоийга бағишланган муҳташам ёдгорликлар майдонга келди. Ҳозирги кунда – Алишер Навоий ҳаёти ва хусусан, кўпқиррали меросини ўрганишда шоир ва носирнинг бадиий маҳорати, бадиияти оламининг кўлам ва моҳиятини кашф этиш, уларни кенг китобхонларга тушинарли тарзда шарҳ ва талқин қилиш ҳамда истиқлол маънавиятини шакллантиришдаги аҳамиятини белгилаш асосий йўналиш бўлиб қолмоқда.
Алишер Навоийнинг ҳаёт йўли, фаолияти ва мероси академик Иззат Султоннинг «Навоийнинг қалб дафтари» (Тошкент, БАН, 1969) номли китобида шоирнинг ўз асарларидаги маълумотлар ҳамда замондошлари қолдирган илк ва ишончли манбалар асосида анча кенг ёритилган. Шундан келиб чиқиб, бунда Алишер Навоийнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида қисқача маълумот бериш маъқул кўринди.
Алишер Навоий ҳижрий 844 йил (товуқ йили) рамазон ойининг 17 куни, яъни мелодий 1441 йилнинг 9 феврал куни Темурийзода Шоҳрух мирзо бошқараётган Хуросон мулкининг пойтахти Ҳирот шаҳрида дунёга келди. Унинг отаси Ғиёсиддин кичкина, Ғиёсиддин баҳодур, Ғиёсиддин бахши тарзида тилга олинади. У темурийзодалар, хусусан Шоҳрух мирзо, Абулқосим Бобур мирзоларнинг амалдорларидан бўлиб, Сабзавор шаҳрининг ҳокими ҳам бўлган. Алишер Навоийнинг онаси (номи номаълум) ҳам ана шу муҳитнинг вакили бўлиб, темурийзодалар хонадонининг эътиборли кишиларидандир. Шунинг учун Алишер Навоий шундай ёзади:
Отам бу остоннинг хокбези,
Онам ҳам бу саробўстон канизи.
(МАТ,1-том,17-бет)
Алишер ота-онасининг таржимайи ҳоллари ҳозирча тўлиқ ёритилган эмас.
Алишер туғилган оила ўз замонасининг таниқли ҳамда маърифатпарвар хонадонларидан эди. Унинг тоғалари Мир Саид Кобулий ва Муҳаммад Али Ғарибийлар икки тилда шеър битувчи шоирлар сифатида маълум бўлганлар. Алишернинг оға-инилари-Низомиддин Шайх Баҳлул ва Дарвеш Али кўкалдошлар эса давлат арбоблари –Шайх Баҳлул-Хоразм ҳокими, Дарвеш Али-Балх ҳокими сифатида фаолият кўрсатганлар. Алишернинг опа-сингиллари, амакилари ҳақида ҳозирча маълумотлар учраганича йўқ. Бу хонадонда ўз даврининг олим ва шоирлари йиғилиб, мушоира ва илмий суҳбатлар қилганлар. Бу муҳит эса ҳали бола бўлган Алишернинг шеъриятга мойиллигини белгилаган эди. Шунинг учун Алишер Навоий 3-4 ёшлигидаёқ шеърларни ёдлаб олиб, уйига келганлар таклифи билан ўқир эди. Бу ҳақда Алишер Навоийнинг ўзлари «Мажолис ун-нафоис»нинг биринчи мажлисида зикр этилган Амир Қосим Анвор ҳақида сўз юритаётганда унинг бир байтини келтириб, шундай ёзадилар:
«Риндему ошиқему жаҳонсўзу жома чок,
Бо давлати ғами ту зи фикри жаҳон чи бок¹
Бу фақир ( яъни Алишер Навоий) аввал назмеким, ўрганибмен бу… матлаъдур. Ҳамоно уч ёш била тўрт ёшнинг орасида эрдим, азизлар ўқимоқ таклифи қилиб, баъзи ҳайрат изҳор қилурлар эрди.» (МАТ, 13- том, 11- бет).
Алишер тўрт ёшга етгач, уни муаллими донишманд бўлган мактабга ўқишга юборадилар. Бу мактабда у Ҳусайн Бойқаро билан бирга ўқирди. Шунинг учун З.М.Бобур шундай ёзади: «Алишер ва Ҳусайн Бойқаро кичикликда ҳаммактаб экондурлар» (Бобурнома, 233 бет).
Алишернинг мактабда «оз вақт ичида дарсларни ўзлаштиришда ўз шерикларидан илгарилаб» кетганлигини Хондамир «Макорим ул-ахлоқ»да алоҳида ўқтиради. Шунинг билан бирга Алишернинг хотираси ниҳоятда кучли бўлганидан у ана шу вақтларда Фаридиддин Атторнинг 4600 байтдан иборат фалсафий-ирфоний достони бўлмиш «Мантиқ ут-тайри»ни ҳам бошдан охиригача ёдлаб олган эди. Алишернинг унга мафтун бўлиб қолиб, бошқа ҳеч нарсага қарамай қўйгани туфайли оилада ҳам, мактабда ҳам бу китоб ҳақида сўз юритиш манъ қилинган эди. Шунинг учун Алишер уни яширин тарзда (ичида) доимо такрорлаб ўқирди. Бу ҳақда Алишер Навоий «Лисон ут-тайр» достонида шундай ёзади:
Ёдима бундоғ келур бу можаро,
Ким туфулиёт чоғи мактаб аро…
Манга ул ҳолатда табъи булҳавас,
«Мантиқ ут-тайр» айлаб эрди мултамас…
Ўйлаким, элдин узулди улфатим,
Ул китоб эрди аниси хилватим…
Онглағоч атфол,айлаб шўру шайн,
Истимоъ этти бу сўзни волидайн…
Манъи кулли қилдилар ул ҳолдин,
«Мантиқ ут-тайр» узра қилу қолдин…
Лек чун ёдимда эрди ул калом,
Ёшурун такрор этардим мудом…
(МАТ,12 -том,293-295- бетлар).
Алишернинг мактабда ўқиши Шохрух Мирзонинг вафоти (1447 йил 12 март) билан бошланган нотинчлик туфайли маълум муддатда узилиб қолди. Чунки кўпчилик каби Алишернинг оиласи ҳам Ҳиротни тарк этиб, Ироқ томонга йўл олишга мажбур бўлган эди. Бу сафар вақтида ёш Алишер Тафт шаҳрида Шарафиддин Али Яздий билан учрашади. Ҳиротда Абулқосим Бобур ҳокимияти ўрнатилгач, хорижга кетганлар, жумладан Алишер оиласи билан Ҳиротга қайтадилар. Отаси темурийзода Абулқосим Бобур мирзо хизматида бўлади. Алишер эса ўқишини мактабда давом эттиради. Алишер мактабда фақат расмий дастурдаги фанларни ўрганиб қолмай, шеърият, мусиқа, тарихни ҳам ўз даврининг етук билимдонларидан чуқур ўрганади. Алишер Навоий кейинчалик «Мажолис ун-нафоис»да бу соҳадаги устозларининг номларини эҳтиром билан тилга олади.Жумладан:
«Дарвеш Мансур (ваф. 887ҳ.-1482 м.) … арўз ва саноеъда Мавлоно Яҳё Себак шогирди эрди. Икки арўз тасниф қилди… Фақир (яъни Алишер Навоий) арўзни Дарвеш қошида ўқибмен».(МАТ, 13-том, 41 –бет).
«Хожа Юсуф Бурҳон- (ваф.863ҳ.-1458м.).. Мусиқий илмин ҳам яхши билур эрди ва фақир (Алишер Навоий) мусиқий фанида анинг шогирдиман»(МАТ,13-том, 51-бет).Худди шу вақтларда у замонасининг машҳур шоирлари билан шахсан ёки сиртдан танишади. Масалан, Мир Шоҳий (1385-1453) билан ёзишмага кирганлиги ҳақида шундай ёзади:
«Фақир (Алишер Навоий)агарчи ани (Мир Шоҳийни) кўрмадим, аммо анинг била фақирни орасида эълом (хабардор бўлмиш) ва ирсол (мактуб юбориш) воқеъ бўлди» (МАТ,13- том,29- бет). Бу эса бежиз эмасди.Чунки шеърият қонун-қоидалари билан яхши танишган Алишернинг шоирлик қобилияти ҳам тўлароқ намоён бўлавериб, ёзган шеърлари оғизга тушган эди. Шунданда, 12-13 яшар Алишер шеърларининг Мир Шоҳийлар назарига тушгани ҳам, ёзишмаларнинг майдонга келиши ҳам сабабсиз эмасди.
Бу орада Алишернинг отаси Сабзавор ҳокими Ғиёсиддин Баҳодур вафот этади(тахминан 1454 йилда). Алишер Абулқосим Бобур Мирзо тарбиясида қолади. Бу эса Алишернинг ўқишни давом эттириши, янги-янги шоир ва алломалар билан танишуви, улар иштирокидаги суҳбат ва мушоиралардан баҳраманд бўлишига имкон яратди. Абулқосим Бобур Мирзонинг ўзи ҳам маърифатли, ҳиммати баланд ва шоиртабъ бўлгани туфайли иқтидорли Алишерга ҳар жиҳатдан оталарча ғамхўрлик қиларди. Аммо кўп ўтмай, яъни 1457 йилда Абулқосим Бобур мирзо вафот этгач, Мирхонднинг ёзишича, «Алишер Навоий Машҳадда туриб қолиб, камолот ва фозилликни эгаллаш ва илм масалалари бобида мукаммалликка эришув билан машғул» бўлган эди. Шунинг билан бирга олимлар ва шоирлар билан мулоқотда бўлар, улардан баҳраманд бўлиб, уларга ғамхўрликлар ҳам кўрсатарди. Жумладан, Алишер Навоийнинг ўзи шундай ёзади:
«Хожа Ҳасан Хизршоҳ-…шеърни яхши айтур эрди… «Лайли ва Мажнун» муқобаласида «Зайд ва Зайнаб» маснавий айтибдур… Бобур мирзо Машҳадда фавт бўлғон йил ул шаҳарда ғариб ва хаста йиқилиб эрди (қаровчиси бўлмаган касал бўлиб қолган эди). Фақир (Алишер Навоий) ғамхўрлик қилиб, сиҳат топти»(МАТ,13-том,46-47 бетлар). Алишер Навоий Абусаид Мирзо замонида Машҳаддан Ҳиротга бориб, Мирхонднинг ёзишига кўра, «бир неча кунини у иқбол уйи остонаси (яъни Абусаид Мирзо саройи) мулозаматида (хизматида) ўткарди». Мавлоно Лутфий, Абдураҳмон Жомий, Сайид Ҳасан Ардашер, Паҳлавон Муҳаммадларнинг суҳбатларида бўлиш, маслаҳатларини олиш шарафига муяссар бўлди. Шеърлари эса тобора шуҳрат қозонаверади. Алишер Навоийнинг Абусаид замонида Ҳиротда бўлиши кўпга чўзилмади. 1465 йил охирларида Абусаид мирзо Алишерга Ҳиротдан ихрож (кетиши) бўлишни буюрди. Алишер Навоий бу ҳукмни тезда бажариши шарт бўлганидан у Самарқандга кетишни ихтиёр қилди ва дўстлари, устозларининг ҳаммалари билан ҳам хайрлаша олмай, бу шаҳарга Балх, Тирмиз, Қарши, Шаҳрисабз орқали етиб келди.Алишер Навоий Самарқандга келиши сабаби ҳақида шундай ёзади: «Фақир таҳсил учун Самарқандға борғонда ул (яъни мавлоно Юсуф Бадиий ) Андижондин келди». (МАТ, 13 –том, 60- бет)
Алишер Навоий бунда Самарқанд ҳукмдори Аҳмад Ҳожибек Вафоий ғамхўрлигида яшади, машҳур аллома Фазлуллоҳ Абулайсий Самарқандий наздида икки йил арабият, шеърият ва фиқҳдан таълим олди; нақшбандия тариқатининг пешвоси Хожа Убайдуллоҳ- Хожа Аҳрори Вали (1404-1490) сўҳбатларидан баҳраманд бўлди; адабий муҳитнинг мавлоно Риёзий, Шайхим Суҳайлий, Мирзобек каби вакиллари билан яқин ижодий муносабатда бўлди, мушоираларда фаъол қатнашиб, катта обруга сазовор бўлди. Самаркандда эканлиги вақтида шеърлар ёзди, арабча сўзлар луғати бўлмиш «Сабъат ул-абҳур»ни тузди, отахони Сайид Ҳасан Ардашерга маснавийни битди, охирларида эса «Ҳилолия» қасидасини яратди.
Алишер Навоий умрининг Самарқандда ўтган тўрт йили бошқа воқеаларга ҳам бойдир. Худди шу вақтда у Соҳибқирон Амир Темур ва Улуғбек мирзолар томонидан бино қилинган улкан иншаотларни- Амир Темур жомеъ масжиди, Кўксарой, Бибихоним мадрасаси,Улуғбек мирзонинг Регистонда қурган мадрасаи олия, хонақоҳ, Масжиди муқаттаъ, корвонсарой, ҳаммомлари ҳамда машҳур расадхонасини, Гўри Амир мақбараларини асл ҳолатда кўрди, Самарқанддаги машҳур боғларда бўлди, Конигил, Кўҳак(Чўпонота)ларда сайр қилди.Улуғбек мирзонинг Самарқанддаги юлдузшунослик мактабининг жаҳоншумул ютуғи бўлмиш «Зижи жадиди Кўрагоний», Али Қушчи, Ғиёсиддин Жамшед ва бошқаларнинг асарлари билан яқиндан танишди, Натижада Самарқанддан олган таассуротлари унинг ижодида муҳим ўрин эгаллади. Шунинг учун Алишер Навоийнинг кейинчалик ёзган қатор асарларида, жумладан «Хамса», «Мажолис ун-нафоис» да Самарқанд ва самарқандликлар ҳақида кўп самимий сўзлар битилган. Масалан, «Садди Искандарий» да:
Ҳамул пуштаеким,¹Кўҳак²топти исм,
Не пушта, жаҳон ганжи узра тилисм.
Ушоқ тош анга лаълу инжу киби,
Яшил сабзаси чархи мийну киби…
Ани ёнида шаҳр қилди бино,
Ки ўлтирмасин анга гарди фано.
Сикандар атоди Самарқанд ани,
Самарқанди фирдавсмонанд ани.
(МАТ,11-том,239 -бет).
Яна: «Фарҳод ва Ширин» да:
Темурхон наслидин султон Улуғбек,
Ки олам кўрмади султон анингдек.
Анинг абнойи жинси бўлди барбод,
Ки давр аҳли биридин айламас ёд.
Валек ул илм сори топти чун даст,
Кўзи олинда бўлди осмон паст.
Расадким, боғламиш зеби жаҳондур,
Жаҳон ичра яна бир осмондур.
Билиб бу навъ илми осмоний
Ки андин ёзди «Зижи Курагоний».
Қиёматға дегинча аҳли айём,
Ёзарлар онинг аҳкомидин аҳком.
(МАТ,8-том,463-бет)
Шунинг билан бирга «Мажолис ун нафоис»да Фазлуллоҳ Абулайсий Самарқандий, Мирзобек, мавлоно Риёзий, Муҳаммад Олим Самарқандий, Хожа Хурд Самарқандий, Хожа Хованд ибн Хожа Фазлуллоҳ Абулайсий Самарқандий ва бошқалар ҳақида самимият билан келтирган маълумотлари айтилганларга далил бўла олади.
1469 йилда Абусаид мирзо вафотидан сўнг Хуросон тахти Султон Ҳусайн Бойқарога насиб этди. Султон Ҳусайн Бойқаро дўсти Алишер Навоийни Самарқанддан чақириб олди. Алишер Навоий Ҳиротга келиб, Султон Ҳусайн Бойқаронинг рамазон ҳайити кунида ўтказилган тахтга расман ўлтириш маросимига қатнашиб, «Ҳилолия» қасидасини унга тақдим этди. Султон Ҳусайн Бойқаро Алишер Навоийнинг подшоҳлик муҳрдори лавозимига (1470 йилда) таъйин этди ва амирлик унвонини ҳам берди. Шундан Алишер Навоийнинг давлат арбоби сифатидаги фаолияти бошланди. Кейинчалик муҳрдорликни дўсти Шайхимбек Суҳайлийга топшириб( 1472), амирлик фаолиятини бажаришга киришиб кетди. Амирлик фаолияти кўпқиррали бўлиб, мамлакат осойишталиги, ободонлиги, илмий-адабий муҳитни ташкил этишга қатнашиш, хайр-эҳсон ишларини амалга ошириш каби соҳаларни ҳам қамраб оларди. Энг муҳими шундаки, бу ишларни амалга оширишда мамлакат подшоҳи ҳам, фуқароси ҳам шоир Навоийга ишонганларидек, Низомиддин Амир Алишер Навоийга ҳам астойдил ишонардилар. Бу эса Алишер Навоийга яна кўпроқ масъулият юклар эди. Шунинг билан бирга саройдаги амиру амалдорларнинг узаро нифоқлари, қинғир ишлари Алишер Навоийни руҳан қийнарди. Бунинг устига ташкилий ишлар кўп вақтни олганидан ижодиётга берилиб кетолмасди. Шу жиҳатдан Алишер Навоий 1476 йилда мансабдорликдан расман истеъфо берди. «Хамсат ул мутаҳаййирин»да ўқиймиз: «Ушбу тарихда (1476 йилда ) эрдиким, фақир (Алишер Навоий ) сипоҳийлиқдин мутанаффир бўлуб, маносибни тарк қилиб, мулозиматни ўксутуб эрдим». (МАТ,15- том, 20-21 бетлар).
Шундан сўнг Алишер Навоий подшоҳ ҳазратларининг энг яқин кишиси (муқарраби ҳазрати султон) сифатида ҳам ижод ва ҳам ижтимоий –ободончилик ишлари билан шуғулланади. Алишер Навоийга тегишли бўлган мол-мулк кўпгина бўлиб, Фахрий Ҳиротий «Латоифнома»сининг тўққизинчи мажлисида уқтирганидек, улардан тушадиган бир кунлик даромад 75 минг динорни ташкил қилса, харожоти эса 5 минг динорга тўғри келар экан. Мирзо Ҳайдарнинг «Тарихи Рашидий»да келтиришича, «Алишернинг бир кунлик даромади 18 минг шоҳрухий динор эди ва бу даромаднинг ҳаммасини хайрли ишларга сарф этарди». Бобур Мирзонинг «Бобурнома»да куйидагича ёзгани ҳам диққатга сазовордир: «Алишербек… Мирзо (Султон Ҳусайн Бойқаро)дин нима олмас, балки йилда Мирзоға куллий (катта) маблағлар пешкаш қилур эди». Шунинг билан бирга Алишер Навоий ана шу даромадлар ҳисобида 360дан кўпроқ турли хилдаги иншаотларни-мадраса (Ихлосия), масжид (Қудсия), хонақоҳ ( Халосия), шифохона (Шифоия), работ (Работи ишқ), 70-80 кмлик (ўн тош) канал (Гуласб), кўприк, мақбараларни (Аттор, Қосим Анвор) қурдирди, уларга вақфлар ажратди, хайр-эҳсонларни доимий тарзда амалга оширди; адабиёт, санъат ва илм соҳаси мутахассислари, талаба ва мударрисларни моддий жиҳатдан рағбатлантирди. Бундай ишлар ҳақида Алишер Навоийнинг «Вақфия», Хондамирнинг «Макорим ул-ахлоқ», Восифийнинг «Бадоеъ ул-вақоеъ» асарларида анча кенг маълумотлар бор.
Алишер Навоий ўзи турадиган «Унсия»да бой кутубхона ташкил қилиб, унинг биринчи китобдори (мудири) этиб, Мавлоно Муҳаммад Наққошни таъйинлади. Муҳаммад Наққош ўз замонининг билимдонларидангина бўлиб қолмай, балки наққошлик, рассомлик, соатсозлик ва чиний сандуқлар ясашда ҳам моҳир ҳунарманд эди. Унинг томонидан ясалган ажойиб сандуқ-соат Алишер Навоий кутубхонасида сақланган. Мавлоно Муҳаммад Наққош кутубхонани тартибли тарзда сақлаш билан ҳурматга сазовор бўлган. Унинг ёнида Алишер Навоийнинг шахсий котиблари мавлоно Абдулжамил, мавлоно шайх Абдуллоҳлар ҳам фаолият кўрсатганлар. Мирхонд «Равзат ус-сафо»ни ёзаётганда ана шу кутубхонадаги нодир қўлёзмалардан фойдаланган. Алишер Навоий бино қилган «Ихлосия» мадрасаси, «Шифоия» дор уш-шифосида ишлаган мударрислар, бу ерда таълим олган толиби илмлар ҳам ана шу кутубхонанинг нодир асарларидан фойдаланганлар. Кутубхонада сақланган нодир асарлар рўйхати сақланмаган бўлса-да, аммо Алишер Навоийнинг турли асарларида, Мирхонднинг «Равзат ус-сафо»сида, Хондамир асарларида тилга олинган кўпгина манбалар шу кутубхонада сақланган асарлардан бўлса керак, деб тахмин қилиш мумкин. Мавлоно Муҳаммад Наққошнинг ажойиб фазилатларини кўрган Бадеъуззамон мирзо уни ўз кутубхонаси китобдори (мудири) қилиб олгач, Алишер Навоий ўз китобхонасининг китобдорлиги (мудирлиги)ни Хондамирга юклайди. Алишер Навоий вафотидан сўнг юз берган турли воқеалар туфайли, жумладан аввал Шайбонийхон, сўнг Исмоил Сафавийнинг Ҳиротни эгаллашлари, бошқа кутубхоналар (Ҳусайн Бойқаро, Бадеъуззамон мирзо, Абдураҳмон Жомий…) сингари Алишер Навоий кутубхонаси ҳам парокандаликка учраган.¹
Алишер Навоий бу даврда бадиий – илмий ижод билан самарали шуғулланиб, «Бадоеъ ул- бидоя», «Наводир ун-ниҳоя» девонларини, «Хамса» ва «Вақфия» каби асарларни ҳам майдонга келтирди. Ҳусайн Бойқаро уни назм мулкининг соҳибқирони деб юксак қадрлади.
1487-1489 йилларда эса Ҳусайн Бойқаро Алишер Навоийга расмий давлат хизматини бажариш масъулиятини, яъни Астробод ҳокими бўлиб ишлашни юклади. Алишер Навоий бу топшириқни бажариб, Ҳиротга қайтиб, асосан бадиий – илмий асарлар яратиш билан шуғулланди. Шундай бўлса-да, ундан давлат ишлари бўйича маслаҳатлар олар эдилар, фуқаролар эса турли масалаларга ёрдам беришни сўраб, унга мурожаат қилардилар. Алишер Навоий уларнинг ҳаммасини имконият даражасида бажарарди. Ниҳоятда кўп бундай ишлар унинг кўп вақтини оларди, саломатлигига ҳам таъсир этарди. У ўз ёшига нисбатан тез қариди. Аммо ижодий меҳнат билан ниҳоятда кўп шуғулланарди. Шунинг натижасида Алишер Навоийнинг «Хазойин ул-маони», «Мажолис ун-нафоис», «Насойим ул-муҳаббат», «Лисон ут-тайр», «Муҳокамат ул-луғатайн», «Хамсат ул-мутаҳаййирин», «Мезон ул-авзон», «Маҳбуб ул-қулуб» каби турли йўналишдаги қимматбаҳо ва нодир асарлари яратилди.
Аммо хасталик зўрайиб, ҳижрий 906 йил ражаб ойининг 23 куни – мелодий 1501 йил январ ойининг 3 кунида Алишер Навоий оламдан кўз юмдилар.
Касаллиги оғирлиги ва табиблар унга даво топа олмаслигини сезган Алишер Навоий ўз шахсий ҳолини қуйидаги байтда баён этган эди:
Бу дард илаки ўларман, мараз чу зоҳир эмас,
Табиблар бу балоға не чора қилғойлар.
Алишер Навоийнинг дафни маросимида Султони Соҳибқирон Ҳусайн Бойқаро бошчилигида бутун Ҳирот фуқаролари қатнашди. Алишер Навоийнинг қабрлари Ҳиротдадир.
Алишер Навоий ҳижрий ҳисобда 62, милодий ҳисобда эса бир ой кам 60 йил умр кўрдилар. Аммо бу қисқа умр давомида шунчалик кўп илмий-бадиий мерос қолдирдиларки, бу камдан-кам учрайдиган бир воқеадир. Гап асарлари сонининг кўплигида эмас, балки уларнинг моҳият жиҳатдан ҳар бирининг туркий ва форсий адабиётлар тарихида тутган улкан мавқеидадир. Хусусан ҳазратнинг туркий адабиёт ва илми тарихидаги беқиёс ўринлар ўша замондаёқ эътироф этилган эди. Бу жиҳатдан Султон Ҳусайн Бойқаронинг қуйидагича ёзганларини келтириш ўринлидир:
«Анинг (Алишер Навоийнинг) назми васфида тил қосир ва байон ожиз турур… Бу кун назм арконининг рубъи маскунида қаҳрамон ул туруру бу мамолик (назм мулки) фатҳиға соҳибқирон ани десалар бўлур.
Шеър:
Эрур сўз мулкининг кишварситони,
Қайу кишварситон Хусравнишони.
Дема Хусравнишонким, қаҳрамони,
Эрур гар чин десанг соҳибқирони».
(Ҳусайн Бойқаро. Рисола. Тошкент, «Шарқ», 1991,13-15 бетлар

1¹ Бу ҳақда қаралсин: Б.Валихўжаев. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. X-XIX асрлар. Тошкент, «Ўзбекистон», 1993, 169-175-бетлар.

1^1. А.Ж. Ҳайитов, Алишер Навоий «Хамса»сини насрийлаштириш: анъана, табдил ва талқин. НДА, Тошкент, 2000.

1¹ Таржимаси: Риндмиз, ошиқмиз, жаҳон ўртовчилар ва ёқавайронлармиз. Сенинг ғаминг бор экан, дунё ғамидан қўрқмасмиз.

1¹ Пушта-тепалик, баландлик.

2² Кўҳак-ҳозирги Чўпон ота.

1¹ Бу ҳақда кенгроқ маълумот учун қаралсин: Б.Валихўжаев. Самарқандда олий таълим-мадрасайи олия-университет тарихидан лавҳалар. Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. Самарқанд, 2001, 155-163-бетлар, «Алишер Навоий кутубхонаси» бўлими.