Urmaiov N. J

UFF = AFF + MFD - MFX

Bunda: U F F -umumxo'jalik faoliyatdan olingan foyda;

242


iy faoliyat daromadlari;
MFD —moliy* faoliyat bo'yicha xarajatlar.
M FX- moliya 0iinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi: MoliyaviyfaoliyatdfD nsfertj;
- olingan royaltilar va sarmoy . dida y0y unjng tashqarisida boshqa xo‘jalik
- O zbekiston Respublikasi ulush qo‘shgan holda qatnashishdan olingan yurituvchi subyektlar faoliya 0[jngan dividendlar hamda obligatsiyalar va daromad, aksiyalar bo y*. *fl‘ozJar bo‘yicha daromadlar;
xo jalikka tegishli qimmatli <) ga berishdan olingan daromadlar;
- mol-mulkm uzoq muddatga alar bo.yicha ijobiy kurs tafovuti;
- chet el valyutasi bilan °Per8 - qimmatli qog‘ozIarga, f ° 0iingan daromadlar; mablag‘lami qayta baholashd*8 ^ ^
- mohyaviy faoliyatdan boshf; icha xaraj atiarga quyidagilar kiradi: Moliyaviy faoliyat & .„ | ar
- olingan kreditlar bo yicha to iiaraga 0|jsh (lizing) bo‘yicha foizlarni toiash
- mol-mulkni uzoq muddatg8 •
xarajatlari, ratsiyalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari va
- chet el valyutasi bilan ope‘
7JI1*511*151T *
’ _sh *ba korxonalarga va boshqalarga sarflangan
- qimmatli qog ozlarga, »■^«- zararlar;
mablagiarni qayta baholashd88 fish ya bilan bog- o z qimmath qog‘ozlarini ^arajatlar
- moliyaviy faoliyatdan boshi8 bo) so lq to angunga olingan foydaga tasodifiy (ko(zda tutilmagan) uchunumumxo jahkfaoliyatid8 zararlami ayirish orqaH aniqianadi. Bunda daromadlami qo shish va mumkin.
quyidagi formuladan foydalaO'5
„ 7 z STF = UFF + TV
d a . c t p ‘langungacha boigan foyda;
un a' so .. . (lco‘zda tutilmagan) daromadlar;
™ : tasod/ i y , W a r i a r .
^ ^ ' ^ ^ o ' z d a tutilmagan, tasodifiy tusga ega boigan, lasodiriy foyda - bu odatda j faoliyati doirasidan chetga chiqadigan
xojahkyuntuvch. subyektn.ng do botusdagi operatsiyalar natijasin
foydadir. blI xo‘jalik yurituvchi subyektlaming odatdagi
„ .. aso 1 zarar ar " il0disalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga ao lyati an c etga c iquyc ' lgan 0datdan tashqari xarajatlar moddalaridir. keladigan va ro y benshi kutd^ fa lodda zararlar moddasi sifatida aks U yoki bu xarajat moddas.n‘^ | vob kerak:
ettirihshi uchun u quyidagi me*


243


- korxonaning odatdagi xo‘jalik faoliyatiga mos emaslik;
- bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak;
- boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog‘liq emasligi.
Tegishli xarajat moddalarini favqulodda zararlar moddasiga kiritish yoki kiritmaslik to‘g‘risida qaror qabul qilishda ishlar amalga oshiriladigan sharoitlami ham hisobga olish lozim. Masalan, agar xo'jalik yurituvchi subyekt alohida iqlim sharoitlarida joylashgan boTsa, u holda iqlim sharoitlariga bogTiq holdagi ishlamasdan turib qolishlar favqulodda deb baholanishi mumkin emas, chunki ushbu modda bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerakligi to‘g‘risidagi mezonga mos kelmaydi.
5) sof foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun soliq toTangungacha boTgan foydadan toTanadigan soliqlar summasini ayirish lozim. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
SF = STF - ST
Bunda: SF - sof foyda;
ST- toTanadigan soliqlar va boshqa toTovlar summasi.
Sof foyda xo'jalik yurituvchi subyekt ixtiyorida qoluvchi foyda boTib, u muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda asosan sof foyda summasiga e'tibor berish kerak.
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda mutlaq ko'rsatkichlar bilan bir qatorda nisbiy ko'rsatkichlardan ham foydalaniladi. Ulardan biri rentabelluk darajasidir.
Rentabellik darajasi korxonalar faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga baho berishda qoTlaniladigan asosiy mezon ko‘rsalkich hisoblanadi. Rentabellik darajasi qilingan xarajatlarning samaradorligini tavsiflaydi, ya'ni qilingan har bir birlik xarajat evaziga qancha sof foyda olinganligini ko‘rsatadi. Uning darajasini aniqlash uchun sof foydani tannarxga kiritilga xarajatlarga taqsimlab, natija 100 ga ko'paytiriladi. Bunda quyidagi tenglikdan
foydalaniladi:
OP
Rd = -— xlOO
T
Bunda: Rd - rentabellik darajasi, foizda.
Bu ko‘rsatkich yordamida korxona, tarmoq miqyosida yoki alohida mahsulotlar turlari bo'yicha xarajatlaming iqtisodiy samaradorlik darajasi aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichlar darajasi qanchalik yuqori boTsa, bu iqtisodiy samaradorlik darajasi ham shunchalik yuqori ekanligidan dalolat beradi. Masalan, rentabellik darajasi 20 foiz boTsa, bu qilingan har bir so‘m xarajat evaziga korxonada 20 tiyindan sof foyda olinganligini anglatadi.
Korxona faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga baho berishda rentabellik me'yori ko'rsatkichidan ham foydalaniladi. Ushbu koVsatkichni
244


aniqlash uchun sof foyda summasi xo‘jalikda foydalanilayotgan barcha ishlab chiqarish fondlari umumiy qiymatiga taqsimlanadi va natija 100 ga ko'paytiriladi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalaniladi:
SF
Rm= xlOO
OFq+ AFq
Bunda: Rm - rentabellik me'yori, foizda;
OFq - aylanma fondlaming o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘mda;
AFq - asosiy fondarning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘mda;
Bu ko'rsatkich korxonada sarflangan barcha ishlab chiqarish fondlarining bir birligi evaziga qancha foyda olinganligini anglatadi.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlari bosqichma- bosqich shakllantirilmoqda. So‘nggi yillarda qishloq xo'jaligining yalpi mahsuloti, shuningdek, daromadlari ham ortib bormoqda. Lekin qishloq xo'jaligi mahsulotlari baholariga nisbatan sanoat mahsulotlari baholarining o‘sish darajasi yuqori bo'lganligi uchun tarmoqda olinayotgan sof foyda summasi doimo ham ortayotgani yo‘q. Masalan, qishloq xo‘jalik mahsulotlarining 1991-1998-yillarda o‘rtacha sotish bahosi 15150,9 martaga oshgan bo‘lsa, sanoat mahsulotlarining o'rtacha sotish baholari 134431 martaga oshgan. Ular o'rtasidagi mutanosibat 1:8,9 ga teng. Bunday hol qishloq xo‘jaligida foydaning oshishiga salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari qishloq xo‘jaligi korxonalari barcha ishlab chiqarish resurslaridan yetarli darajada samarali foydalanmagan.
Hukumatimiz tomonidan barcha tarmoqlarda bo‘lgani singari qishloq xo‘jaligida ham iqtisodiy samaradorlikni oshirish bo'yicha islohotlar izchil amalga oshirilmoqda.
Qishloq xo‘jaligida so‘nggi yillardagi iqtisodiy islohotlar ijobiy natija bermoqda. Jumladan, ishlab chiqarish resurslaridan to‘liq foydalanish natijasida tarmoqning yalpi mahsuloti hajmi oshmoqda va samaradorlik darajasi ham yaxshilanib bormoqda.