Urmaiov N. J., R o ‘ziyev O. A., Gulmatov J. Q., Berdiyev S. R. Qishloq xo‘jaligiiqtisodiyoti «tafakkur»

4.2. Qishloq xo‘jaligida moddiy-texnika resurslaridan foydalanish holati va
samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.
Qishloq xo‘jalik korxonalarini moddiy-texnika resurslari bilan talab 
darajasida ta'minlashga doimo katta e'tibor berilmoqda. Chunki bu 
sarflanadigan mehnat hamda mablag1 xarajatlari kamayishi, mehnat 
unumdorligi yuksalib, foyda summasi ko‘payishi uchun imkoniyat yaratadi. 
Shunday ekan, qishloq xo‘jalik korxonalarining moddiy-texnika vositalari bilan 
ta'minlanganlik holati va ulardan foydalanish samaradorligini tahlil qilib borish 
talab etiladi. Buning uchun quyidagi ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin:
a) qishloq xo‘jalik korxonalarining moddiy-texnika resurslari bilan 
ta'minlanganlik daxajasi. Uning darajasini quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi:
Qxy
Bunda: 
MTRtd
— moddiy-texnika resurslari bilan ta’minlanganlik 
darajasi, so‘m/gektar;
MTRq
— xo‘jalikdagi moddiy-texnika resurslarining qiymati,
ming so‘m.
Bu 
ko'rsatkich 
yordamida 
har 
bir 
xo'jalik 
ixtiyoridagi 
foydalanilayotgan 1 gektar qishloq xo'jalik yeriga yoki ekin maydoniga necha 
so'mlik moddiy-texnika resurslari to‘g‘ri kelishi aniqlanadi. Uning miqdori 
me’yor darajasida bo‘lishi lozim. Bu umumiy ko'rsatkich maqsad va 
vazifalardan kelib chiqqan holda boshqa aniq ko‘rsatkichlar yordamida yanada 
aniqlashtiriladi.
Ma'lumki, xo‘jaliklar o‘z faoliyatida amalga oshiradigan ishlami tez 
va sifatli bajarishga intiladi, bu jarayonda texnika vositalari o'rtasida 
mutanosiblikni ta'minlashga alohida e'tibor berilishi lozim. Chunki, traktorlar 
ko‘p, ularga tirkaladigan mexanizmlar kam yoki aksi bo‘lsa, kutilgan samaraga 
erishib bo‘lmaydi. Chorva hayvonlari ko‘p bo‘lib, yem-xashak kam bo'lishi 
ham foydasizdir. Demak, korxonalar samarali muvozanatdagi moddiy-texnika 
resurslari bilan talab darajasida ta’minlangan bo‘lishlari kerak.
b) korxonalaming energetik resurslar bilan ta’minlanganlik darajasi. 
Uning miqdori xo‘jalikdagi jami energetik resurslar quwatini (ot kuchi
83
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Eq--
hisobida) foydalanilayotgan qishloq xo'jalik yerlari yoki ekin maydoniga 
taqsimlab aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
E t = ~
^
~
Em(Qxy)
Bunda: 
ERq -
jami energetik resurslar quvvati (ot kuchida);
Em (Qxy) -
jami ekin maydoni (qishloq xo'jalik yerlari).
d) mehnatning energetik resurslar bilan qurollanganlik darajasi. U jami 
energetik resurslar quvvatini (ot kuchida) xodimlarning o‘rtacha yillik soniga 
taqsimlab aniqlanadi. Bunda ushbu formuladan foydalanish mumkin:
ERg
' Xs
Bunda: 
Xs -
xodimlarining o'rtacha yillik soni (kishi).
e) ishlaming mexanizatsiyalashganlik darajasi. Bu ko‘rsatkichni 
aniqlash uchun traktor, mexanizmlar, mashinalar yordamida bajarilgan ish 
hajmi korxona bo'yicha bajarilgan jami ishlar hajmiga taqsimlanadi va natija 
100 ga ko'paytiriladi. U quyidagi fonnula yordamida aniqlanadi:
M d = —
x
100 
Ji
Bunda: 
M d -
ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, foizda;
Mi
- mashina, traktorlar, mexanizmlar yordamida bajarilgan ish;
Ji
- jami bajarilgan ish miqdori.
Bu ko'rsatkich umumiy yoki ayrim ish, ekin turlari bo‘yicha 
aniqlanishi mumkin. Masalan, ekinlami ekish, ularga ishlov berish, hosilini 
yig‘ishtirib olish, sigirlami sog'ish va hokazo.
f) yangi texnikalardan, texnologiyalardan foydalanish natijasida 
xarajatlarning tejalishi. Uning darajasini aniqlash uchun yangi texnika, 
texnologiya joriy etilmasdan avval qilingan xarajatlardan ular joriy etilganidan 
so‘ng qilingan xarajatlar miqdori, summasi ayrilib, aniqlangan raqam dastlabki 
xarajatlarga taqsimlanadi va natija 100 ga ko‘paytiriladi. Uni quyidagi formula 
yordamida aniqlash mumkin: