Қурилишда ишлаб чиқариш алоқалари

ҚУРИЛИШДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ АЛОҚАЛАРИ

ШАКЛЛАРИ
Таянч атамалар ва иборалар: қурилиш ишлаб чиқариши концентрацияси, қурилиш ишлаб чиқаришини ихтисослаштириш, қурилиш ишлаб чиқариши кооперацияси, қурилишда комбинациялаштириш, холдинглар ва молия-саноат гуруҳлари, меҳнат жараѐнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш, қурилиш ташкилотларини йириклаштириш, қурилиш-монтаж ишларининг йиллик ҳажми, ихтисослаштириш ишлаб чиқаришни ижтимоий ташкил этишнинг шакли сифатида, тармоқли ихтисослаштиришни, ихтисослашган қурилиш-монтаж ташкилотлари, хусусий кучлар орқали бажарилган ишларларнинг ихтисослашганлик даражаси, қурилишда кооперациялаш, қурилиш жараѐнининг узлуксизлиги, комбинациялаш жараѐнини жадаллаштириш, комбинациялашнинг мақсади, комбинациялаш самарадорлиги, уй-жой қурилиши комбинатлари (УЖҚК), очиқ турдаги акционерлик жамияти, ишлаб чиқаришни диверсификациялаш.
Режа:
1. Қурилиш ишлаб чиқариши концентрацияси.
2. Қурилиш ишлаб чиқаришини ихтисослаштириш.
3. Қурилиш ишлаб чиқариши кооперацияси.
4. Қурилишда комбинациялаштириш.
5. Холдинглар ва молия – саноат гуруҳлари таркибига кирадиган қурилиш ташкилотлари.
1. Қурилиш ишлаб чиқариши концентрацияси
Қурилиш соҳасида ишлаб чиқариш концентрацияси деганда маблағлар, предметлар ва меҳнат ресурсларининг йирик ишлаб чиқариш бўғинларида бир нуқтага жамланиш жараѐнини тушуниш тақозо этилади. Илмий – техник тараққиѐт концентрациянинг моддий – техникавий асоси бўлиб майдонга чиқади.
Замонавий ишлаб чиқариш бутун жамият манфаатлари учун концентрация устунликларидан тўлиқ фойдаланиш имконини беради. Концентрациянинг ижтимоий аҳамияти шундаки, ишлаб чиқаришда техник даражанинг ошиши оғир қўл меҳнатини бартараф этиш учун шароит яратади, ақлий ва жисмоний меҳнат қиладиган ходимлар ўртасидаги фарқни бартараф қилиш жараѐнини тезлаштиради.
Ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг шакли сифатида концентрация катта иқтисодий самарадорликка эга бўлади. Йирик корхоналар анча юқори даражадаги меҳнат унумдорлигини, яхши сифат ва паст таннархга эга бўлган маҳсулотларнинг ишлаб чиқарилишини таъминлайди.
Концентрация ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви ва комбинациялашуви билан узвий боғлангандир. Ихтисослашган ишлаб чиқаришнинг ривожланиши бир жинсли ишлаб чиқариш концентрациясининг илғор шакли сифатида намоѐн бўлади. Йирик корхоналарда амалга ошириладиган ишлаб чиқаришнинг комбинациялашуви ишлаб чиқаришни анча юқори илмий - техник даражада ташкил этиш имконини беради.
Ишлаб чиқаришнинг концентрацияси амал қилаѐтган корхоналарнинг кўламини уларни кенгайтириш, реконструкция қилиш ѐки техник жиҳатдан қайта жиҳозлаш эвазига ошириш; янги йирик корхоналарни яратиш ва янги ишлаб чиқариш бирлашмаларини ташкил этиш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Янги йирик корхоналар ва бирлашмаларнинг яратилиши марказлашган ишлаб чиқариш базасида йириклашган ишлаб чиқариш ячейкаларининг пайдо бўлишига олиб келади. Шундай экан, бундан корхоналар ўлчамларининг кенгайтирилиши марказлаштиришнинг натижаси эканлиги келиб чиқади, яъни марказлаштиришни концентрацияни амалга оширишнинг шаклларидан бири сифатида кўриб чиқиш қабул қилинган.
Концентрациянинг даражаси кўрсаткичлар тизими билан аниқланади, улардан энг асосийси бу ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулот ҳажми ҳисобланади. Илмий – техник тараққиѐт шароитларида асосий ишлаб чиқариш; жамғармаларининг ҳажми, шу қаторда фаол мўлжаллаштириш, энергия қурилмаларининг қуввати ва шу каби кўрсаткичларнинг аҳамияти янада кучаяди. Концентрация даражасининг характеритикаси учун халқаро миқѐсда кенг қиѐслаш орқали ишчи – ходимларнинг сонли кўрсаткичи қабул қилинади, лекин бу кўрсаткич концентрация даражасининг динамикасини ҳамма вақт ҳам аниқ кўрсатавермайди, чунки ишчи – ходимларнинг сони ишлаб чиқаришни кенгайтиришда меҳнат жараѐнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш натижасида қисқариши мумкин.
Бошқа соҳалардаги сингари, қурилишдаги концентрация ҳам ўзига хос жиҳатларга эга бўлади. Улар яъни бу жиҳатлар қурилиш маҳсулотининг кўчмас мулк эканлиги билан изоҳланадиган қурилиш ишлаб чиқариши спецификаси орқали юзага чиқади. Шунинг учун қурилишда концентрация икки йўналишда: қурилиш ташкилотларини йириклаштириш ва қурилиш объектлари кўламини кенгайтириш ѐки битта қурилиш майдонида бажариладиган қурилиш – монтаж ишлари ҳажмини ошириш эвазига ривожлантирилади.
Концентрациянинг бу икки йўналишидан биринчи тури - қурилиш ташкилотларини йириклаштириш анча кенг тарқалган. Иккинчи тури эса ҳудудий бўлиб, бу тур жамланган йирик тугунларга эга бўлган корхоналар ва объектлар (саноат тугунлари, йирик турар – жой массивлари) қурилишида тўлиқ намоѐн бўлади, яъни бу турнинг қўлланиши анча мақсадга мувофиқдир. Ҳар қандай ҳолатда ҳам қурилиш – монтаж ишларининг йиллик ҳажми қурилишда концентрация даражасини баҳолаш учун асосий кўрсаткич бўлиб қолаверади.

2. Қурилиш ишлаб чиқаришини ихтисослаштириш

Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш меҳнатни ижтимоий жиҳатдан ажратиш ва уни оқилона ташкил этишнинг шаклларидан бири ҳисобланиб, алоҳида мустақил тармоқларни кенгайтиришнинг объектив жараѐнида ўзининг ѐрқин ифодасини топади.
Ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулотнинг бир жинслилиги ихтисослаштиришнинг энг асосий ажралиб турадиган белгиси сифатида хизмат қилади. Ҳар бир тармоқ доирасида амалга ошириладиган ихтисослаштириш маҳсулотлар номенклатурасини тартиблаш, ишлаб чиқаришнинг технологик бир жинслилигини ошириш, уни стантартлаштириш орқали олиб борилади.
Ихтисослаштириш техник тараққиѐтнинг шароитлари ва бир вақтнинг ўзида унинг оқибатлари таъсирида амалга оширилиши мумкин, чунки айнан техник тараққиѐт ихтисослашган корхоналар, участкалар, ишлаб чиқаришни ажратиш ва ривожлантириш йўли билан меҳнатни ижтимоий ажратишни чуқурлаштиришга олиб келади. Бундай меъзонлар ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг алоҳида омили сифатида ихтисослаштириш даражасини тавсифлаб беради. Ихтисослашган корхоналар ва ташкилотлар, қоидага кўра, меҳнат унумдорлиги, ишнинг сифати, ишлаб чиқаришнинг рентабелик даражаси бўйича анча илгарилаб кетади.
Ихтисослаштириш ишлаб чиқаришни ижтимоий ташкил этишнинг шакли сифатида: тармоқли, деталли ва технологик каби учта асосий турга эга бўлади.
Иқтисоднинг ҳар бир тармоғига уларнинг ишлаб чиқаришдаги спецификасига боғлиқ равишда ихтисослаштиришнинг кўрсатилган турларидан ҳаммаси ѐки фақат бир қанчаси тегишли бўлиши мумкин.
Қурилишда ихтисослаштиришнинг иккита шакли мавжуд: биринчи шакл тармоқли, ѐки объектли - бу шакл хўжалик жиҳатдан мустақил ихтисослашган ташкилотларнинг яратилишида ўз ифодасини топади, бу ташкилотлар иқтисодиѐтнинг алоҳида тармоқлари – саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги – ѐки саноатнинг алоҳида тармоқлари – металлургия, кимѐ, нефть ва шу кабилар учун корхоналар ва объектлар қурилишини бажаради; иккинчи шакл технологик ѐки босқичли – бу шакл қурилиш ва монтаж ишларининг бир жинсли турлари ѐки комплексларини бажаришга ихтисослашган хўжалик жиҳатдан мустақил бўлган қурилиш ташкилотларини яратишда ўз ифодасини топади. Бу ташкилотлар масалан, санитар – техник, электромонтаж, жиҳозларни монтаж қилиш ва шу каби ишларни бажаради.
Тармоқли ихтисослаштиришни кенгайтириш халқ фаровонлигини таъминлашга йўналтирилган яшаш ва маданий – маиший соҳа бўйича қурилишнинг ўсиб бораѐтган масштаблари билан шарт – шароитланади. Бу эса қурилиш ташкилотлари ўз фаолияти сферасини деталлаштира бориб, маълум бир тармоққа тегишли бўлган корхоналарда, масалан доменли цехлар, элеваторлар, яшаш бинолари, ижтимоий ва маданий вазифаларни бажаришга мўлжалланган объектларга жамланади. Шунингдек, қурилиш ташкилотларини тармоқли ихтисослаштириш, тармоқларнинг спецификасига, ишлаб чиқариш технологиясининг жиҳатларига, бино ва иншоотларнинг конструктив ечимларига, уларни қуриш технологиясига боғлиқ бўлади.
Дастлаб қурилишда тармоқли ихтисослаштириш вужудга келди. Технологик белгилар бўйича ихтисослаштириш эса саноат қурилишида технологик монтаж қилиш ва жиҳозларга тегишли бўлган бошқа ишларни амалга оширадиган ташкилотларнинг ташкил этилиши билан бошланди.
Ҳозирги вақтда ихтисослашган қурилиш – монтаж ташкилотлари турли йўналишларда фаолият кўрсатмоқда. Улар юқори савияли кадрлар ва бу йўналишлар бўйича ихтисослашган моддий – техник базани ўзида мужассамлаштиради.
Қурилишда ихтисослаштиришнинг ривожланиш даражасини белгиловчи кўрсаткич ихтисослашган ташкилотлар иш ҳажмининг пудратли қурилиш – монтаж ишлари умумий ҳажмига нисбати билан аниқланади. Бош пудрат бўйича ихтисослаштиришнинг умумий даражаси (ташқи субпудратчи ташкилотлар ва хусусий ихтисослашган ташкилотлар томонидан бажарилган иш ҳажмининг бош пудрат бўйича бажарилган иш ҳажмининг нисбати) ва хусусий кучлар орқали бажарилган ишларларнинг ихтисослашганлик даражаси (хусусий ихтисослашган ташкилотлар томонидан бажарилган иш ҳажмининг хусусий кучлар орқали бажарилган ишлар ҳажмига нисбати) кўрсаткичлари қабул қилинади.