Urganch filiali

Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti
Urganch filiali

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb ta’limi yo‘nalishi 921-19 guruh talabasi Yo‘ldasheva Go‘zalning Dinshunoslik fanidan “Beruiy asarlarida diniy marosimlarning yoritilishi” mavzusida

MUSTAQIL ISHI
Topshirdi: Yo‘ldasheva Go‘zal
Qabul qildi: Ahmedov G‘ulomjon

Urganch_2020

Abu Rayhon Beruniy asarlarida diniy marosimlarning yoritilishi.

Reja:

1. 
   Abu Rayhon Beruniyning hayoti va ijodi.
   
2. 
   Beruniy, Al-Xorazmiy, Al-Farg`oniy tabiatni bilish, o`rganishda asoslangan kuzatishlari.
   
3. 
   Abu Rayhon Beruniyning ta`limotalri va asarlari haqida.
   

1.Abu Rayhon Beruniyning hayoti va ijodi.

O`rta asrlarda yashab ijod etgan olimlardan biri, Abu Rayhon Beruniy 973-yilning 4-sentabrida Xorazmning qadimiy Kot(hozirgi Beruniy shahri)ga yaqin joyda dunyoga kelgan. Uning ismi Muhammad, otasining ismi esa Ahmad bo`lib, Beruniy so`zi uning kelib chiqishini bildiruvchi nomdir. “Beruniy” forscha “Berun” (“Tashqari”) so`zidan olingan va shahar tashqarisida yashovchi degan ma`noni bildiradi. Abu Rayhon esa uning laqabi bo`lib, fors tillida “Rayhonli kishi” degan ma`noni anglatadi.Beruniy ota-onadan yetim qolgach, uni o`sha davrnin mashhur olimlaridan Xorazmlik astronom va matematik Abu Nasr Ibn Irok (taxminan 1035-yilda vafot etgan) o`z tarbiyasiga oladi va unga astronomiya hamda matemmatikani o`rgatadi. Beruniyning “Geodeziya” deb atalgan yirik aarida keltirilgan estaliklaridan quyidagi so`zlarni keltirib o`tish o`rinlidir:
“ Ko`p kunlarim yaxshi odamlar soyasida o`tdi. Iroqlar oilasi oq sut berib katta qildi. Oilaning Mansuri meni o`z tarbiyasiga oldi. Hurmat pog`onasidan asta-asta yuqoriladim”.
Bu so`zlar olimning birinchi ustozi Abu Nasr bo`lganidan dalolat beradi. Shuning uchun Beruniy qarilik chog`imda ham o`z ustozi va murabbiysining tabarruk nomini cheksiz minnatdorchilik va hurmat bilan tilga oladi. Beruniy feadal tuzumi va islom dini hukmron bo`lgan bir davrda yashab ijod etgan. Bunday sharoitda fanda yangiliklar ijod etish g`oyat og`ir va hatarli edi. Shunga qaramay u o`zining butun kuchi va hayotini ilm-fan yo`lida hizmat qilishga sarfladi. Bunda olimning quyidagi so`zini eslab o`tish o`rinlidir:
“Mening hamma istaklarim, butun vujudim ilm olish va tarqatishga qaratilgandir va men buni o`zim uchun ulug` baxt deb bilaman”.
Shunday oliyjanob g`oyalar bilan qurollangan Beruniy dastaval o`zining ustozi Abu Nasr tomonidan yozilib, unga qo`llanma sifatida taqdim etilgan satranomiya va matematikaga doir 15 ta risolani mutolaa qiladi. Beruniy o`rta asr Sharq uyg`onish sharoitida haqiqiy ilmiy tabiatshunoslikka asos soldi, u tabiatshunoslikning turli sohalarida o`z davri uchun taajubga soluvchi shunday ilmiy va faraziy fikrlarni olg`a surdiki, ular bir necha asrlardan so`ng Evropa ilmida o`z isbotini topdi.

2.Beruniy, Al-Xorazmiy, Al-Farg`oniy tabiatni bilish, o`rganishdda asoslangan kuzatishlari.

Beruniy, Al-Xorazmiy, Al-Farg`oniy tabiatni bilish, o`rganishdda asoslangan kuzatish, taqqoslash, tajriba, mantiqiy umumlashtirish tahlil kabi metodlarni o`z to`g`ri qo`llash asosida ularni ilmiy mazmun jihatidan boyitdi. U o`z ilmiy faoliyati jarayonida tabiatni bilishning tajriba ilmiy metodini ishlab chiqdi. Beruniyning bu metodiga ko`ra, tabiatni bilishda eskilik, fanatizm, aqidachilik, shaxsiy g`araz, sub`ektvivmdan ozod bo`lish, aksincha, tabiatning o`ziga, uni kuzatishda tajribaning rad etib bo`lmaydigan dalillariga asoslanish lozim. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, Beruniy asarlarida, uning tabiiy- ilmiy qarashlari bilan bog`liq chuqur ijtimoiy-falsafiy mulohazalar, umumlashmalar ham o`z ifodasini topgan. U Farobiy falsafiy ta`limotiga asoslanib ollohni hamma narsaning birinchi sababi deb hisoblaydi. Uning tushunishicha ham hudo hamma narsaning yaratuvchisi ekanligi e`tirof qilinadi. Lekin Beruniy shu birinchi sababdan kelib chiqqan hamma narsaning rivojlanish va o`zgarish huquqini tabiatga beradi.

3.Abu Rayhon Beruniyning ta`limotlari.

Uning ta`limoticha, tabiatda hamma narsa tabiiy qonunlar asosida yaratiladi, tabiat o`zining tabiiy kuchiga ega bo`lib, shu kuch ta`sirida tabiatda to`xtovsiz harakat, o`zgarish, o`sish, rivojlanish, vujudga kelish, emirilish, halok bo`lish jarayonlari sodir bo`ladi. Bulardan shunday xulosaga kelish mumkinki, Beruniy o`z falsafiy qarashlarida deizmga yaqin pozitsiyada turgan. U modddiy dunyoning abadiyligi haqida gapiradi. Beruniy fikricha, xudo va boshlang`ich modda, ya`ni materiyadan boshqa hech narsa bo`lmagan. Borliq abadiy, u o`zgarish va taraqqiyotdadir: Materiya muayyanlik libosiga burkanadi, u faoldir, harakat tamomila materiyaga tegishli, u ruhni modda bilan bog`laydi va uni turli shakllarda kezib yurishiga majbur etadi.

Beruniy yunon faylasuflari Levkipp va Demokrit qarashlariga qo`shilib, atomistika ta`limotini tan oladi, lekin ulardan faeqli o`laroq borliqda bo`shliqning mavjudligini inkor etadi. U atomlar sifat jihatdan o`garish xususiyatiga ega, degan fikrni bildiradi. Beruniy nuqtai nazaricha, makon va zamon borliqning muhim hususiyatidir. Beruniyning ijtimoiy-siyosiy qarashlari insonparvarlik g`oyalari bilan sug`orilgan. U insonni eg sharafli borliq sifatida tushuntiradi. Inson faqat o`zi uchun yashamasligi, insonlar bir-birlariga yordam berishlari kerakligini ta`kidlaydi. Uning fikricha, insonlar o`rtasidagi tafovut ko`proq tashqi jihatdan mavjud bo`lib, ular ichki tuzilishi va tashkil topishi jihatdan bir umumiylikka ega. Lein inson maymunga o`xshasa ham, ular o`rtasida tub farqlar mavjud. U “Hindiston” asarida insonlarda tillarning turlicha ekanligi to`g`risida to`xtalar ekan: “Tillarning turlicha bo`lishiga sabab odamlarning guruhlarga ajralib ketishi, bir-birlaridan uzoqda yashashlaridir”,-deydi. Berubiy jamiyatda ijtomoiy hayotning o`ziga xos “shartnoma” asosida tuzilishini e`tirof etadi. U:”Inson o`z ehtiyojlarini tushunib, o`ziga o`xshash kishilar bilan birga yashashning zarurligini anglay boshlaydi. Shuning uchun o`zaro kelishuvchanlik qabilidagi “sartnoma” tuzishga kirishadi. Odamlarning birgalikdagi turmushi bu hali insonni haqiqiy qudratga, uning ehtiyojlarini qondirishga olib kelmaydi, buning uchun (ular) yana mehnat qilishlari ham zarurdir”,-deydi. Berubiy jamiyatni boshqarishda jamiyat podshohga xizmat qilmay, balki podshoh jamiyatga xizmat qilishi lozimliogini aytadi. “Tabiatan boshqarishga moyil” bo`lgan hokim,- deb yozadi, u o`z fikri va qarashlarida qat`iy bo`lishi kerak, o`z ishlarini amalga oshirishlarida faylasuflarning…fikrlariga amal qilishi lozim; “shohning o`zi ham” yaratuvchilik ongiga ega bo`lmog`i, ayniqsa, dehqonlar to`g`risida ko`proq g`am yeyishi kerak. “Podshohlik” dehqonchiliksiz yashay olmaydi, - deb yozgan edi.
Beruniy mamlakat ravnaqi, el – yurt faravonligini ilm – fan taraqqiyoti bilan uviy bog`liq bo`ladi. U:”har bir olim o`z muhokamasida amaliyotga asoslanishi,, o`z tadqiqotida aniq maqsadga ega bo`lishi, tinimsiz mehnat qilishi, hatolarini qidirib tuzatishi, ilmda haqiqat uchun har xil uydurma, yuzakichilikka qarshi kurash olibb borishi zarur”,-deb yozgan edi. Beruniy mamlakatda xalqlar do`st, inoq, ittifoq bolib yashashi uchun kurashib, insoniyatga qirg`in keltiruvchi urushlarni qattiq qoraladi va kishilarni tinchlikka chaqiradi. Vatandoshimiz Beruniyning bu g`oyalari bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Aksincha uning juda ko`p g`oyalari Prezidentimiz Islim Karimov tomonidan qo`llab-quvvatlanib, ular yurtboshimizning nutqlari va maqolalarida, ilmiy risolalarida yanada rivojlantirilmoqda, hamda ular O`zbekistonning o`ziga xos va o`zia mos mutaqil taraqqiyot yolida rivojlanib borishda xizmat qilmoqda. Bugungi kunda Beruniyning Ona Vatan Mustaqil O`zbekistinda uning ijodiga juda katta e`tibor berilib, uni har tomonlama chuqur o`rganilmoqda. O`zidan oldin yashagan olimlardan matematik, astronom va geograf Muhammad Xorazmiy (780-850), astronom Abdul Abbos Ahmad Farg`oniy (IX asr), Ahmad Ibn Abdulloh Morvoziy (IX asr), Abbos Ibn Said Javhariy (IX asr), faylasuf va tabiatshunos Abu Nasr Muhammad Farobiy (880-950), Abu Jafar al-Xazin (tahminan 970-yillarda vafot etgan), eronlik Abu Said as-Sijiziy (951-1024), Abu Muhammad Hamid Xo`jandiy (tahminan 1000-yilda vafot etgan) va boshqalarning asarlarini mustaqil o`rganib, ularni chuqur analliz qilish bilan egalladi. Beruniyning o`z ona tili bo`lmish xorazm tilidan boshqa arab, fors, grek, suriya, keyinchalik hind va qadimiy yahudiy tillarini egallaydi va tillarda yozilgan asarlarni chuqur o`rganadi. Beruniy taxminan 1005-yildan boshlab Xorazmning markazi Ko`hna Urganchdagi ilmiy muassasa (“Akademiya”)da Abu Ali Ibn Sino, faylasuf Abu Sahl Masahiy, Abu Nasr Ibn Iroq, mashxur hakim va tarjimmon Abul Hammor va boshqa olimlar bilan birga 7 yil ilmiy tadqiqotchilik va rahbarlik lavozimlarida xizmat qilib, ilm ahlining zo`r hurmatiga sazovor bo`ladi. U 17 yoshida ilk astronomic kuzatishlarni o`tkazadi. U 150 dan ortiq ilmiy asarlar yozadi. Buyuk bobokalonimiz 1084-yil 13-dekabrda G`aznada vafot etgan. “Berun” yoki “Birun” so`zi “tashqari” degan ma`noni anglatadi. Ma`lumotlarda yozilishicha uning 152 ta kitobining nomi noma`lum. Bizgacha ularning 27 tasigina yetib kelgan. Uning bir qancha kitobi tibbiyot ilmiga bag`ishlangan. Bu sohaning rivojlanishida Beruniyning tibbiyot va tabiat hodisalarini o`rganish usullari, harakat, tovush, issiqlik, yorug`lik, elektr, magnetism, atmosferadagi hodisalar, modda tuzillishi haqidagi ijobiy ishlar katta ahamiyatga ega bo`ladi. Berunniyning o`sha davrda yaratgan kashfiyotlaridan biri – globus ixtiro etganidir.

Asarlari: “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” (taqvim va yil hisobi, shuningdek, sug`diylar, qadimgi xorazmliklar, forslar, yunonlar, yahudiylar, xristianlar va musulmonlarning bayramlari, urf-odatlari to`g`risida ma`lumot beruvchi asar ), “Geodeziya”, “Quyosh harakatini aniqlash yo`li”,“Mineralogiya”, “Saydana”, “Hindiston” va boshqalar. Abu Rayhon Beruniy Shamassiya rasadxonasida Yahyo ibn Abu Mansur tomonidan 828-829 yillarda ekliptikaning (Quyoshning yulduzlar oralab yurgan yillik ko`rina yo`li) osmon ekvatoriga og`maligini o`lchaganini va bu kuzatishlarda al-Xorazmiy ishtirok qilganini o`zining “Geodeziya” asarida keltradi. Ma`mun saroyida Xorazmiydan tashqari o`rta osiyodan yana bir nechta olimlar al-Marveziy, al-Farg`ooniy va al-Javhariylarning ishlagani ma`lum. Bulardan al-Marvzey Marvlik bo`lgan. Beruniy O`rta Sharq olimlari orasida birinchi bo`lib yerning dumaloq shaklda ekanligini isbotladi va Yer Quyosh atrofida aylanadi, degan fikrga keladi. U Yer shari o`lchamini aniqladi, 5 metrli globus yasadi, dunyo xaritasini chizdi. Dunyoning qayerida qanday boyliklar borligini, dengiz suvining har kuni ikki marta qalqib-qalqib turishini, Oy va Quyosh tutilishlarining sababini soddaina qilib izohlab berdi. Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muhlisi edi. Mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bog`liq, odamning baxti esa uning bilim va ma`rifatida, deb yozadi. Beruniy ma`rifat dushmanlariga, qoloq urf-odatlariga, adolatsizlikka murosasiz edi. Buyuk olimning ko`pgina asarlari o`sha zamonlarda yashab o`tgan xalqlarning ijtimoiy, xo`jalik, siyosiy hayotida butun bir qomus bo`lib xizmat qilgan. Beruniyning jahon fani oldidagi buyuk xizmatlari jamoatchilik tomonidan e`tirof etilgan. Uning yubileylari ko`p mamlakatlarda nishonlanadi. Tug`ilgan shahri, O`zbekiston Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik institute, Toshkent texnika universiteti Beruniy nomi bilan atalgan.