Urganch davlat universiteti tarix fakulteti

Qoraxoniylar davlati. Qoraxoniylar davlati Yettisuv hududida Qarluq (759-940) davlati o’rnida tashkil topdi. Sotuq Bug’roxon (915-955) 942-yili Balosog’un hokimini mag’lub etib o’zini xon deb ataydi. Qoraxoniylar somoniylar davlatidagi milliy nizolardan ustalik bilan foydalandilar. Shunday qilib somoniylar qo’l ostidagi yerlarni qo’lga kiritdilar. Somoniylar hududida ikki ulkan davlat tashkil topdi. G’azna shahridagi somoniylar noibi Sabuqtegin o’lgach uning o’g’li Mahmud G’azna hokimi bo’lgan. Amudaryoni ikkisi o’rtasidagi chegara qilindi. Shunday qilib Amudaryoning so’l tomonida shimoliy Hindiston yerlaridan Kaspiyning janubiy qirg’oqlarigacha yerlar hozirgi Afg’oniston, shimoli-sharqiy Eronni o’z ichiga olgan G’aznaviylar davlati bo’lsa, ikkinchisi Qoshg’ardan Amudaryogacha cho’zilgan sharqiy Turkistonning bir qismini Yettisuv, Shosh, Farg’ona hududlarini o’z ichiga olgan edi. Qoraxoniylar davrida markaziy boshqaruv tizimi ikki idora: dargoh va devonlardan iborat bo’lgan. Oliy hukmdor viloyat va shaharlarga hukmdor sulola namoyondalarini tayinlagan. Viloyat hukmdorlari ilig unvoniga ega edi.

Qoraxoniylar davrida markaziy (dargoh) boshqaruv tizimiga e’tibor berilgan. Saroy ishlari boshqaruvchisi mehmonlarni qabul qilish hizmati boshlig’i ,,Biruq” deb atalib, xazinachi, oshxona mutasaddisi, sharbatdor, yotoq, kiyim-kechak bilan ta’minlovchi xizmat, ov uyushtirish xizmati (qushchi) kabi har birining o’z o’rni bo’lgan.

Qoraxoniylardan Ibrohim Tamg’achxon islomning ashaddiy tarafdorlaridan bo’lganligi haqida ma’lumotlar bor. Demak Qoraxoniylar o’z qonuniy ishlarida islom tartiblariga qattiq rioya etganlar.

Ga’znaviylar davlati boshqaruvida ham dargoh va devonlar turgan. Hukmdorlar amir unvonida bo’lishgan. Lekin hojiblik unvoni diqqatga sazovor. Jumladan: ulug’ hojib, saroy hojibi, navbatdagi hojib, hojib-jomador kabi unvonlar mavjud edi. Demak hojiblik go’yo bir tabaqa sifatida namoyon bo’ladi. O’z davri uchun hojiblik ritsarlik tushunchasiga yaqin bo’lishi mumkin”¹. Devonlar esa ijroya idorasi bo’lganligi ma’lum. Vazir devoni, harbiy ishlar devoni, diplomatik, hisob-kitob, pochta habar devoni faoliyat ko’rsatganligi manbalarda ma’lum.

G’aznaviylarning mamlakat ravnaqi haqida so’z ketsa XI asr fan va madaniyati olamshumul yutuqlarga erishganligini ko’rsatish mumkin. Beruniy, Firdavsiy, Gardiziy, Bayhaqiy, Nosir Husrav va ibn Sino kabi olimlar yetishganligi g’aznaviylar hukmronligi davrining natijasi edi.