Urganch Davlat Universiteti Tarix fakulteti Arxeologiya yo’nalishi

§1.2 O’rta Osiyoning neolit davri tabiiy shart-sharoiti. Neolit davrining iqlimi hozirgidan ancha farq qilgan.Uning dastlabki bosqichida namchil va issiq iqlim sharoiti hukmron bo’lgan bo’lsa, keyinchalik atlanika bosqichida(taxminan mil. avv VII-VI mingyilliklar) ob-havosi isib, iqlim quruqlashib brogan.Ilgarigi namchil iqlimli o’rmonlarda qurg’oqchilik kuchaygan. Neolit davri ekologik o’zgarishlari oqibatida osiyoning tabiiy sharoiti qulay va issiq iqlimga ega bo’lgan subtropik mintaqlarida mezolit davridagi ixtisoslashgan termachilik va ovchilik asosidagi ishlab chiqaruvchi xo’jalik dehqonchilik va chorvachilik vujufga keladi. Xo’jalikning ishlab chiqaruvchi shakliga o’tish dastlab Yevropaning issiq iqlimli janubiy o’lkalarida sodir bo’lgan. “Serunum yarim oy hududi”nitashkil etgan Yaqin Sharq,Mesopotamiyaning shimoli va Kichik Osiyo yerlarida mil.avv IX-VIII mingyilliklardayoq o’simliklarni madaniylashtirish va hayvonlarni xonakilshtirish boshlangan. O’rta Osiyoda muzlikdan keyin harorat ko’tarilib, iliq va namchil iqlim qaror topadi.Qizilqum hududida yillik yog’ingarchilik miqdori 250-450mm, iyul oyida o’rtacha harorat +22+23Cni tashkul etgan. Tabiiy suvhavzalari:daryo va ko’llarga boy yashil o’rmozorlardan iborat bo’lgan. Qizilqumda mil.avv VII-II mingyilliklarda hukmron bo’lgan bunday tabiiy iqlim “Lavlakon namgarchiligi” davri nomini olgan. Amudaryoning quyi o’zani, Ustyurt va O’zboy o’zani atrifidagi yerlar ham shunga o’xsash iqlim sharoitida bo’lgan. Hozirgi O’zbеkiston hududlarida mеzolitning oxiri va nеolit davrida odamlar yashashi uchun qulay ekologik muhit mavjud bo’lib, bu davrda janubi-g’arbiy Ustyurt va Qizilqumning ichki hududlari Zarafshon va Amudaryo etaklari ibtidoiy jamoalar tomonidan dеyarli o’zlashtirib bo’lingan edi. Soha mutaxassislarining e’tirof etishicha, nеolit davrida “Lavlakon namgarchiligi” dеb ataluvchi tabiiy iqlim sharoitining vujudga kеlganligi yangi mintaqalarni o’zlashtirish imkonini yaratdi. Shu tariqa, ibtidoiy jamoalar turli tabiiy, ekologik sharoitlarga tushib qolib, bu holat ular turmush tarzining moslashish zaruratini taqozo etgan va o’z navbatida bu jarayon turli nеolit madaniyatlarining paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. Geografik jihatdan Janubi-G‘arbiy Qizilqumning tarkibiy qismi bo‘lgan Qoraqotin botiqligining sharqiy tomonida yigirmadan ko‘proq sho‘r suvli havzalar tizimi mavjud. Ularning eng kattasi Lavlakon hisoblanadi. Lavlakon namgarchiligi iqlim sharoitida (mil. avv. 6-4 ming yilliklar) ushbu suv havzalari atrofi qalin to‘qayzorlar bilan qoplangan, o‘simlik, hayvonot dunyosi va parrandalarga boy bo‘lgan, ko‘llarda baliqlar serob bo‘lib, ibtidoiy odam yashashi uchun to‘liq imkoniyat mavjud bo‘lgan. Lavlakon ko‘li qadimgi qirg‘oqlari gir atrofi bo‘ylab 300 dan ziyod neolit jamoalariga tegishli makonlar o‘rganilgan. Lavlakon 26 makonarxeologik manbalari miqdori va ilmiy qimmati bilan Quyi Zarafshon vohasi, Oqchadaryo havzasi, Mohandaryo makonlaridan deyarli qolishmaydi. Lavlakon neolit jamoalari moddiy madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari masalasiga kelganimizda yodgorliklar xronologiyasi va davrlanishlari Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari madaniyati davrlanishi va xronologik sxemasiga mos kelmaydi. Lavlakon yodgorliklari,xususan Qoraqata yodgorliklaritosh qurollari yasalish texnologik uslublari bilan Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari madaniyati dan farq qiladi. Lavlakon yodgorliklari tosh industriyasi o‘ziga xos xususiyatlaridan biri nisbatan tosh qurollarining mikrolitlashganligi hisoblanadi. Lekin, lavlakonliklarning mikrolit qurollari tarkibida «shoxli trapetsiyalar» mutloqa uchramaydi. SHuni alohida ta’kidlash lozimki, Qoraqata botiqligi markaziy qismlaridan (Lavlakon makonlaridan atigi bir necha o‘n kilometr sharqroqdagi sarhadlar) topib o‘rganilgan neolit jamoalari makonlari moddiy madaniyati o‘z xususiyatlariga nisbatan o‘zgacharoq madaniyatga tegishli bo‘lib chiqdi. Aniqrog‘i, bu makonlar o‘zining ko‘p jihatlari bilan Quyi Zarafshon madaniyatiga o‘xshash bo‘lsa-da (hatto «shoxli trapetsiya» qurollari ham uchratildi), lekin tosh industriyasi paraqali qismi mikroparaqali elementi bilan O‘rta Zarafshon vohasi sazog‘on jamoalari paraqa qurollariga o‘xshashligi borligi aniqlandi. Bu madaniy o‘xshashlik Qizilqum ichki hududlari boshqa sarhadlaridan topib o‘rganilgan makonlar moddiy madaniyatida ham qisman kuzatiladi.Lavlakon jamoalari turmushlarida ishlatilgan sopol idishlar o‘z shakli yasalish usullari bilan Kaltaminor jamoalarinikiga aynan o‘xshash. Faqatgina idishlar devorlari sirtiga berilgan naqshlar o‘ziga xoslilik jihatlari bilan farqlanadi.⁵ Quyi Zarafshon, Oqchadaryo havzasi neolit jamoalari idishlaridan farqli o‘laroq o‘rta va so‘nggi neolit bosqichlarida bu jamoalar idishlarida hukmron mavqeni chiziqli emas, balki arratishli ko‘rinishdagi naqshlar egallaydi (chamasi 40%). Kaltaminor madaniyati sopol idishlari asosiy naqshi hisoblangan to‘lqinsimon ko‘rinishli naqshlar deyarli uchramaydi. Idishlarda Kaltaminor jamoalari madaniyati so‘nggi bosqichlariga xos bo‘lgan «tebranuvchi», «sakrovchi taraqsimon» ko‘rinishidagi naqshlar umuman uchramaydi. Bu kabi xususiyatlar Lavlakon jamoalari moddiy madaniyatining o‘ziga xosligini ko‘rsatadi.Yuqorida zikr etilgan, lavlakon neolit jamoalarining o‘ziga xos xususiyatlari mutaxassis olimlarga lavlakonliklar madaniyatini Kaltaminor tarixiy madaniy jamoalari madaniyati chegarasida mahalliy madaniy variant deb ajratish imkonini bergan. Ko‘llarning o‘ziga xos geografik jihatdan joylanishi ham shu o‘ziga xoslikka ta’sir etgan bo‘lishi mumkin. Lavlakon ko‘li atroflarida, shuningdek, Qizilqum ichki hududlari ko‘pgina sarhadlarida jamoalar turli zeb-ziynat, yasan-tusan taqinchoqlar yasashda feruza toshlaridan keng foydalanganlar. Qizilqum sarhadlarida o‘ndan ortiq bu tosh konlari tadqiq etilgan. Hattoki, Lavlakon makonlaridan (xuddi Beshbuloq hududidagidek) ushbu toshga maxsus rang beradigan ixtisoslashgan ustaxonalar qoldiqlari ham topib o‘rganilgan.Shunday qilib, kaltaminar tarixiy-madaniy jamoalar madaniyati - Oqchadaryo, Lavlakan hamda Quyi Zarafshon kabi mahalliy madaniy variantlar majmuasidan iborat. Ular umummadaniyat tarkibida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Yuqorida zikr etilganidek, kaltaminorliklar nisbatan kengroq sarhadlarga tarqalishib yashaganlar. Jamoalar turli ekologik sharoitlarga tushib qolishgan va ularni o‘rab turgan atrof-muhit esa turmush tarziga ta’sir etib, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan bir-biridan farqlanuvchi madaniyatlar yaratilishiga sabab bo‘lgan va ular mahalliy madaniy variantlar sifatida namoyon bo‘lgan. II.Bob.Neolit daviri tabiiy –iqtisodiy makonlari va ularning o’rganilishi §2.1.Kaltaminor tarixiy-madaniy majmuasi va uning bosqichlari Kaltaminor madaniyati -Oʻzbekistonda neolit davriga oid ilk topilgan arxeologik madaniyat (miloddan avvalgi 7—3-ming yillik). Kaltaminor koʻli yonidan topilgan.o’rta osiyoning neolit davri ixtisoslashgan o’zlashtiruvchi xo’jalik shakliga asoslangan.Kaltaminor madaniyatiga oid jamoa a’zolari Quyi Amudaryoning Oqchadaryo o’zani hududida yashab qolmasdan, Ichki Qizilqum (Lavlakon), Quyi Zarafshonning eski o’zanlari(Mohandaryo,Echkilisoy,Oyoqog’itma),O’zboy va Sariqamish o’zani, Ustyurt, Shimoli-sharqiy Orolbo’yi va Sirdaryoning quyi oqimi hududida ham tarqalgan. Bu yerda yashagan aholi baliqchilik va ovchilik xo’jaligi asosida hayot kechirgan. Ularning xo’jalik shakllari va moddiy madaniyatidagi umumiylik Kaltaminor tarixiy – madaniy majmuasi nomi bilan atashga asos bo’lgan.Bu madaniyat 1939-yilda Quyi Amudaryoning Oqchadaryo o’zani hududida Yonbosh IV yodgaorligining ochilishi bilan boshlangan. O’tgan asrning 60-70 yillarida Kaltaminor majmuasiga oid yodgorliklarni o’rganishning yangi boshqichi boshlangnan. A.V.Vinogradov Markaziy Qizilqumda keng ko’lamli arxeologik tadqiqot ishlari olib borib, ushbu madaniyatga oid yangi yodgorliklarni o’rgangan. Hozirgi paytda Kaltaminor madaniyati majmuasiga oid mingdan ortiq turli xil makonlar aniqlangan. Kaltaminor madaniyatiga oid yodgorliklarni o’rgangan tadqiqotchilar ularni xronologik va hududiy jihatdan ma’lum majmualarga ajratishga harakat qilishgan. ⁶Tadqiqotch A.V.Vinogradov tosh qurollarning yasalish usuliga ko’ra Kaltaminor madaniyatini ilk, rivojlanga, so’nggi bosqichlarga ajratgan. Bu madaniyat hududiy jihatdan Oqchadaryo, Lavlakon(Ichki Qizilqum) va Quyi Zarafshon kabi mahalliy mintaqalardan iborat.Mahalliy majmualarni xronologik jihatdan o’z navbatida ilk,rivojlanga va so’nggi bosqichlarga ajratish mukin.
1.Ilk Daryosoy bosqichi (ilk neolit) (mil.avv VII mingyillik oxiri- V mingyillik boshlari);
2.Rivojlangan-Yonbosh bosqichi (rivojlangan neolit)(mil.avvVmingyillik o’rtalari- IV mingyillik birinchi yarmi);
3.So’nggi bosqichi ( mil.avv IV mingyillikning ikkinchi yarmi-III mingyillikning birinchi yarmi); Kaltaminor madaniyatiining ilk bosqichiga oid yodgorliklar Ichki Qizilqum hududida tarqalgan. Bu yerda Sharqiy Oyoqog’itma va Katta Tuzkon hududining ilk bosqichi yodgorliklari Uchashi 131, Daryosoyning ko’pgina yodgorliklari, Oyoqo’itma o’zanining ko’pgina yodgorlilari, Chorbaqti 33,47,55, Daryosoyning yuqori vao’rta oqimi, g’arbiy Oyoqog’itma o’zanidagi Echkilisoy hududining ayrim makonlari kiradi.Daryosy o’zani hududidagi Uchashi 131 makoni maydon jihatidan eng yirigi hisoblanib, 1968-yilda arxeolog A.V.Vinogradov tomonidan o’rganilgan. Yodgorlikldan yog’pch qurilmaga asoslangan uy-joy qoldiqlari, tosh qurollari va spool idishlarning parchalari topilgan. Makondan yog’och qurilmasiga ega bo’lgan uchta uy-joyning qoldig’i ham aniqlangan. Topilgan tosh qurollarning soni o’ n uch mingdan ortiq bo’lib, ular asosan trapetsiya shaklli mikrolitlardan iborat. Sopol buyumlari soz tuproqdan mato qolipida, tagi dumaloq qilib yasalgan. Ularning loyiga shamot, kam hollarda xashak, maydalangan chig’anoq yoki qum qo’shib ishlangan. Sopolsirtiga to’lqinsimon,to’g’ri chiziqli va egri chiziqli naqshlar chizilgan.Kaltaminor madaniyatini o’rganishda olimlar uning rivojlanish bosqichlarini aniqladilar-Daryolisoy (mil.avv VI-IV mingyillik),Jonbos (mil.avv IV-III mingyilliklar), va Saksovul( mil.avv IIImingyillik oxiri-II mingyillik boshlariga oid). Oqchadaryo havzasidan ko’plab Kalataminor madaniyatiga oid yodgorliklar topilgan. Ularning 3-4 ta manzilgohining madaniy qatlami buzilmasdan saqlanib qolgan. Bular Jonbos-4,Qavat-7, Tolstov manzilgohi,Tumek Kichidjik qabristonidir. Kaltaminor madaniyatini tavsiflab berish, uni davrlarga ajratish ham, asosan, sopol idishlarni ishlash texnikasi, unga bezak berishga asoslangan. Butun Kaltaminor madaniyatiga oid sopol idishlar qoʻlda ishlangan boʻlib, bezaklar, sopol idishlar hali loyligida yogʻoch bilan chizib, daryo va dengiz toʻlqiniga, archa ignalariga oʻxshash bezak berilgan, keyin olovda pishirilgan. Idishlarning shakli kosasimon yoki qozonsimon boʻlib, ilk davriga oid idishlar tagi yassi boʻlmasdan, qumga botirib qoʻyishga moʻljallangan konus shaklida boʻlgan. Sopol idishni ixtiro qilinishi Kaltaminor madaniyatiga mansub aholining ovqat pishirishini osonlashtirdi. Endi qozonning tagiga olov yoqib pishirish imkoniyati tugʻildi. Odamlar chaylalarda yashab, oʻchoqlar qurib oʻchoqlarda, sopol qozonlarda ovqat pishirib, idishlarga quyib ovqatlanadigan boʻlishdi. Bu juda katta ixtiro boʻlib, kishilik tarixida faqat neolit davridan boshlab shunday yashash imkoniyatiga ega boʻldilar. Neolit davrida bulardan tashqari tikuvchilik, kemasozlik ham yuksaldi. Kaltaminor madaniyatiga mansub axrli tabiat yaratgan narsani shundayligicha qabul qilganlar. Kaltaminor madaniyati iqtisodiyotiga oʻta olmaganlar yaʼni chorvachilik yoki dehqonchilik bilan shugʻullana olmaganlar.