Urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti geodeziya, kartografiya va geografiya kafedrasi

 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

14 
II BOB UMUMGEOGRAFIK KARTALARNI LOYIHALASHDA VA 
TUZISHDA MASSHTABNING AHAMIYATI 
1.1 Bosh masshtab va xususiy masshtab 
Geografik xaritalarda sonli masshtab xaritadagi bir nuqtaga yoki birorta 
chiziqqa tegishli bo‗ladi. Bu bosh (asosiy) masshtab deb ataladi. Mayda 
masshtabli xaritalarda bosh masshtab ekvator va boshlang’ich 114 meridianda 
o’zgarmay saqlanib qoladi. Xatoliklar bilan tasvirlangan maydonlarda masshtablar 
o’zgaruvchan bo’ladi va u xususiy masshtab deyiladi. Bu joylardagi uzunliklar 
xususiy masshtab asosida aniqlanadi.
Geografik xaritalarda, odatda, bosh masshtab yozib qo’yiladi va u xarita 
janubiy ramkasi tagiga yoki shimoliy ramkaning tepasida beriladi. Geografik 
xaritalardagi masofalar xususiy masshtab bilan maxsus formula yordamida 
hisoblab chiqariladi. Buni tushunishning eng yaxshi usuli uni ikki bosqichli 
jarayonda ko’rib chiqish hisoblanadi. Birinchidan, Yer tekis xarita uchun tanlangan 
o’lchamgacha kichraytirilgan (masshtab) xaritaga tushirilgan, deb faraz qiling. 
Bunday faraziy yer shari referens shar deb ataladi. Ikkinchidan, faraz qiling, Yer 
shari yuzasi tekis yuzaga nuqtadan nuqtagacha matematik o’zgartirilgan. Yer 
shariga tegishli uch o’lchamli axborot endi ikki o’lchamli yuzada ko’rsatiladi. 
Referens sharda bosh (asosiy) masshtab deb ataluvchi berilgan tasvirlash darajasi 
bo‗ladi. Asosiy masshtabni olish uchun Yer radiusini shar radiusiga bo‗lamiz. 
Referens sharda berilgan masshtab biror joyda asosiy masshtab sifatida saqlanadi. 
Xususiy masshtab asosiy masshtabga bo‗lingan amaldagi masshtab hisoblanadi. 
Shunday qilib, ta‘rifga ko’ra, xususiy masshtab sharda hamma joyda 1.0 bo’ladi. 
Shar yuzasi butunlay yoki uning biror qismi tekis xaritaga o’tkazilganda, amaldagi 
masshtab xaritaning turli qismlarida asosiy masshtabga nisbatan yirik yoki mayda 
bo’ladi. Bu – shar va tekislikning bir-biriga mos kelmasligidandir. Shu jihatdan, 
tasvirni cho’zilish, qisqarish yoki uzilishlarsiz o’tkazib bo’lmaydi. Demak, xususiy 
masshtab tekis xaritada joydan-joyga doimo o’zgaradi.1 Shubhasiz, xaritalar 
voqea-hodisalarni amaldagidan ko’ra kichikroq qilib tasvirlaydi. Kattalik yoki 
uzunlikni o‗lchashda foydalanayotgan xarita masshtabini bilishimiz zarur. Xarita 
masshtabi Yerdagi masofalar orasidagi nisbat ifodasi bo‗lib, bu masofalar xaritada 
qanchaga teng ekanligini bildiradi. Ko’pchilik xaritalarda masshtab va xaritaning 
qaysi qismi uchun bu masshtab qo’llanilishi ko’rsatiladi. Xarita masshtabini bilish 
masofani aniq o’lchash va hududlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega 
hisoblanadi. Xaritalar tez-tez mayda, o’rta yoki yirik masshtablar ko’rinishida 
ta‘riflanadi. Mayda masshtabli xaritalar katta hududlarni nisbatan kichik o’lchamda 
ko’rsatadi, o’zida kichik tafsilotlarni qamrab oladi va ancha taniqli
bo’lgan katta 
qismlarni tasvirlaydi. Yirik masshtabli xaritalar Yer yuzasi kichik hududlarining 

---

15 
yirik tafsilotlarini ko’rsatadi va taniqli bo’lmagan kichik qismlarini aks ettiradi. 
Shu o‗rinda alohida jihatga e‘tibor qaratish lozim. Yirik masshtab va mayda 
masshtab to’g’risida ayrim tushunmovchiliklar mavjud. Kundalik lingvistik 
foydalanishda mayda masshtab kichik o’lkalar bilan bog’liq; kartografiyada bu 
teskari ma‘noda qo’llaniladi: kartografiyada mayda masshtab xaritaning kichik 
sohasida tasvirlanadigan katta hududlar bilan bog‗liq. Kartografiyadagi yirik 
masshtab xaritaning nisbatan katta sohasida batafsil ma‘lumotlar keltirilgan kichik 
o’lkalar bilan bog’liq. Texnik jihatdan kartografiyada lingvistik foydalanish 
quyidagi tarzda to’g’ri bo’ladi: yirik masshtab maxrajida nisbatan kichik son 
bo’lgan daraja sifatida; mayda masshtab kichik qiymatni ifodalaydi, demak 
maxrajda kattaroq son bo’ladi.1 Masshtab o’zgarganda, generalizatsiya zarur 
bo’lib qoladi, yirik masshtabli xaritadagi butun axborot mayda masshtabli xaritada 
aniq tarzda aks etmasligi mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy mavzuli xaritalarda bu 
generalizatsiya, odatda, to’planish shaklini oladi: mayda birliklar katta birliklarni 
hosil qilish uchun birgalikda qoshib yuboriladi.2 Xaritaning to’laqonli ekanligi 
nafaqat uning mazmuniga, balki masshtabiga ham bog’liq. Istalgan turdagi xaritani 
yaratishda uning masshtabi maqsadi kabi kuchli ta‘sirga ega.