Urganch Davlat Univеrsitеti “Tabiiy fanlar“ fakultеti “Biologiya” yo’nalishi 2-kurs talabasi Atabaeva Shabnamning

Ko’payishi
. Suvo’tlarning ko’payishi vegetativ, jinssiz va jinsiy yo’l 
bilan boradi.
Vegetativ ko’payish tallomning biron yeridan uzilishi natijasida sidur 
bo’ladi. Bunday ko’payish vaqtida hujayra protoplastida hech qanday o’zgarish 
sodir bo’lmaydi. Vegetativ ko’payishning eng oddiy usuli ipsimon suvo’tlarda 
uchraydi. Bunda tallom bir necha joyidan bo’laklarga (fragmentlarga) ajraladi. 
Uzilgan hujayra o’sishni davom ettiradi. Ipsimon va ko’k-yashil suvo’tlarda 
ixtisoslashgan ba’zi hujayralar ham vegetativ ko’payish vazifasini bajaradi. 
Masalan, vegetativ hujayra devori qalinlashib, unda oziq moddalar to’planadi va 
noqulay sharoitga chidamli bo’ladi.Bunday hujayra 
akinet
hujayra deb ataladi. 
Jinsiz ko’payish maxsus sporalar yordamida boradi. Ko’pchilik suvo’tlarda 
jinssiz ko’payish zoosporalar vositasida ro’y beradi. Zoosporalar yalong’och, 
protoplazma, bitta yoki bir necha yadro yoki xromotoforaga ega. Zoospora monad 
shaklda, u harakatchan, uning harakati (1-2-4) xivchinlari yordamida amalga 
oshadi. Ipsimon suvo’ti hujayrasi bo’linib bitta yirik zoospora, boshqa 
suvo’tlarning hujayrasi bir necha marta, ya’ni ikki, to’rt, sakkiz va undan ham ortiq 
bo’linib,zoospora hosil qiladi. Ko’pchilik suvo’tlarda zoosporalar hosil qiluvchi 
hujayra differensiyalanmagan, lekin terentipoliya va qo’ng’ir suvo’tlarda sporangiy 

---

deb ataladigan mahsus hujayra bo’ladi. Sporangi shakli va katta-kichikligi bilan 
boshqa hujayralardan farq qiladi.
Ko’pchilik suvo’tlar harakatsiz xivchinlari reduksiyalangan spora-
aplonospora 
vositasi 
bilan 
ham 
ko’payadi.Qizil 
suvo’tlar-mono-va 
tetraspora,qo’ng’ir suvo’tlarning diktiotalar tartibi ham tetrasporalar yordamida 
ko’payadi. YAashil suvo’tlarda xlorokokksimonlar tartibining vakillari ona hujayra 
ichida juda ko’p bo’linib, avtosporalar hosil qiladi va ular shu sporalar vositasida 
ko’payadi.
Monad va kokkoid shakldagi koloniyali suvo’tlar jinssiz ko’payish vaqtida 
qiz koloniya hosil qiladi. Yashil suvo’tlardan diatom va qo’ng’ir suvo’tlarda jinssiz 
ko’payish umuman bo’lmaydi.
Jinsiy ko’payish ko’k-yashil suvo’tlardan tashqari hamma suvo’tlarda 
uchraydi. Jinsiy ko’payish gametalarning bir-biri bilan qo’shilishi (kopulyatsiya 
etish) natijasida sodir bo’ladi. Gametalar gametangiyda yetiladi va suvga 
tushgandan so’ng qo’shilib zigota hosil qiladi.
Zigota ichida dastlab gametalarning sitoblazmasi (plazmogamiya), 
keyinchalik ularning yadrolari (kariogamiya) qo’shiladi. Pirovardida ularning 
xromosomalari birikib, diploidli fazaga ega bo’lgan zigota hosil bo’ladi. Zigota 
tinim davriga o’tganda so’ng,diploidli yadrosi reduksion (meyoz) bo’linib, 
xromosomalar soni ikki borabar kamayadi. Shundan so’ng gaploidli faza 
boshlanadi.So’vio’tilarning hayotida jinsiy ko’payishning bir necha xili uchraydi. 
Jinsiy ko’payishning bir necha xili uchraydi.
Jinsiy ko’payishning eng sodda xili izogamiyadir. Bu jarayon
morfologik
jihatdan
farq
qilmaydigan harakatchan
gametalarning
qo’shilishidan hasil bo’ladi.
Yashil suvo’tlar vakillarida izogametalar vegetativ hujayra
protoplastining bo’linishi natijasida bunyodga keladi .Ammo , qo’ng’ir
suvo’tlarning ekto karpus va sfatselyariya tartibining vakilllarida vujudga
keladigan izogametar ko’p kamerali gametangiy yoki ko’p uyali
sporangiydan xoil bo’ladi. Ko’pchilik suvo’tlarning jinsiy ko’payish vaqtida

---

qo’shiluvchi gametalarning biri faol, 2-si esa sust harakatlanadi.Masalan, 
ektokarpus va safatselyariyaning urg’ochi gametasida harakat etish muddati 
qisqa bo’lib , erkak gametalarning xarakati uzoq vaqt davom etadi. Urg’ochi 
gameta harakatdan to’xtagandan so’ng , erkak gameta ham xarakatdan
to’xtaydi.
Shakli xar xil , yanii biri kichikroq va serharakat qiluvchi 
gametalarning bir-biri bilan qo’shilishi anizogamiya yoki getoragamiya
deyiladi. 
Yirik harakatsiz gameta urg’ochi gameta yoki tuxum hujayra deb, kichik 
harakatchan gameta erkak yoki
spermatozoid deb ataladi.ana shunday 
gametalaarning qo’shilishiga oogamiya deyiladi. Qizil suvo’tlarning oogamiysi 
karpogen deb ataladi. Uning ichida harakatsiz tuxum hujayra joylashadi. Erkak 
gameta-spermatsiy harakatsiz bo’lib, bir hujayrali anteridiyda yetiladi.
2.
Diatom suvo’tlar tuban o’simliklar orasida katta bo’limni tashkil
etadi , ular 10000 dan ortiq turni o’z ichiga oladi. Ular bir hujayrali yosh
kolloniali mikroskopikm organizmlar bo’lib , xarorati va kimyoviy tarkibi xar
xil bo’lgan dengiz va okean suvlarida , suningdek chuchuk suvlarda bentos va
plankton holda hayot kehiradi. Bazi vakillari zax yerlarda , iliq suvli
buloqlarda , qor ustida hamda polyar kenglikdagi muzliklar ustida keng
tarqalgan . F. Nansen shimoliy arktika muzliklari orasida diatom suvo’tlari 
to’planib , qo’ng’ir dog’g’lar hosil qilganligi va muzni eritganini kuzatgan .
Hujayra po’sti ikki palladan iborat bo’lib ,zichlashgan protoplastning
tashqi qismi sovut bilan o’ralgan.sovut kremnezyomli , qumtuproqli , shishaga
o’xshash tashdan tashkil topgan.sovut ikki palladan iborat, qopqonli qutichaga 
o’xshab biri ikkinchisini yopib turadi. Ostki kichik palla-gipoteka, uni o’rab
turgan ustki palla epiteka deb ataladi.
Hujayraning shakli uning substratda joylashish hususiyatiga bo’liq . 
sitoplazma hujkayra devori atrofida juda yupqa qatlam hosil qiladi, ba’zi
turlarida hujayraning mrkazida yadro bilan birgalikda joylashadi. Hujayraning
qolgan qismini vquola ishg’ol etadi.

---

Xromotoforasi hujayra po’stiga yopishgan bo’lib ,soni bitta , ikkita
va bazan ko’p bo’ladi. Shakli plastinkasimon yoki donachasimon , bazi
turlarida prinoid bo’ladi.xromotoforaning rangi sariq yoki sarg’ish qo’ng’ir
tusda bo’lib , tarkibida xlorofil ”a”, ”c”va karotin hamda 5ta ksantofil
pegmentlar bo’ladi. O’lgan individlarda pigmentlar parchalanib suvga chiqadi
va natijada ularning rangi yashil bo’lib
ko’rinadi. Xrmotoforalar
ultramikroskopik tuzilishi jihatidan oltin tusli suvo’tlarga o’xshab ketadi; 
ularning lamellasi 3 tilakoidli disksimon tuzilishli bo’lib , bitta belbog’li
tilokoidga ega.
Assimilyatsiya mahsuloti –yog’ bo’lib , tomchilar shaklida to’planadi, 
undan tashqri volyutin va xrizolaminarin xam bo’ladi. 
Diatom suvo’tlar mikroskopda qaralsa , ko’pchilik vkillarida yardo
hujayra markazida iplarda o’rnashgan , ba’zi turlarida tabaqaga yaqin
joylashadi, bundan tashqari , hujayrada bitta yoki bir necha yadrochalar
hamda xromatin ipchalar bo’ladi. Ba’zi turlarida yadroning ikki tomonida 
juft bo’lib diktosoma (golji apparati) joylashadi.
diatom suvo’tlarning vegetativ ko’payishi bahorda va yozning
boshlarida ro’y beradi. Bo’linish oldidan hujayra protoplasti bo’kib hajmi 
kattalashadi va ikkala palla sovuti bir biridan ajraladi.shundan keyin hujayra
yadosi mitoz yo’li bilan ikiga bo’linadi , so’ng protoplast ham ikki qismga
ajraladi.xar qaysi protoplast yarimtadan sovutga ega bo’lib , birida onadan
o’tgan eteketka , ikkinchisida gepateka bo’ladi.ularning ikkinchi yetishmagan
tomoni o’sib tiklanadi , ammo ikkala bola hujayralarning gavdasi gipotekadan 
kichik bo’ladi.shundan keyin bir hujayrali diatom svo’tlarning qiz hujayralari 
ajralib ketadi, kolonial vakillarida hosil bo’lgan qiz hujayralar tabaqa tomoni
bilan birlashadi . 
Populyatsiyada alohida o’suvchi bola hujayraklarning gavdasui
toboro kichrayib , o’sishdan to’xtaydi , chunki ularning o’sib kattalashishiga
sovuti yo’l qo’ymaydi. Diatom
suvo’tilarning vegetativ ko’payishini
matematik jihatdan
quyidagicha ifodalash mumkin .hujayra n marta

---

bo’lingandan keyin 2 n hujayra va n+1 variant kattalikdagi hujayra hosil
bo’ladi. Ana shu vaqtdagi bir 
xil 
kattalikdagi hujayra hosil bo’ladi. Ana shu
vaqtda bir xil kattalikdagi hujayralar soni (x+y) n bo’lishi mumkin . maslan 4 
marta bo’lingandan keyin hujayralar soni 16 taga yetadi.
3. 
Diatom suvotlar hujayrasining shakliga qarab, sentriksimonlar yoki 
shulasimonlar(Centrophyceae) 
va 
patsimonlar 
(Pennatophyceae) 
sinfiga 
bo’linadi.Patsimonlar sinfi vakillarida hujayrasidan faqat tashkil topgan. 
Ikkinchidan, tabaqalari o’ziga xos tuzilishga ega bo’lib, u doimo saqlanadi va 
diatom ikkita simmetriya o’tkazish mumkin.Hujayra po’sti gomogen tuzilishga 
ega. Birinchidan, elektron va sitokimyoviy tekshirishga ko’ra, hujayraning sovuti 
ichki va tashqi tomondan yupqa organik moddadan suvo’tlarini sistemaga solishda 
muhim ahamiyatga ega. Tabaqalar mikroskopda qaralsa, ular kichkina doira yoki 
qirrali katakcha shaklida ko’rinadi. Patsimonlar sinfining ba’zi vakillarida harakat 
qilish xususiyatiga ega.Ularning harakati tabaqaning ichki qismini qalinlashishidan 
hosil bo’ladigan tukchalar bilan bog’liq. Yorug’lik mikrosko’pda qaralsa,biri 
markazda,boshqalari tukcha uchida joylashgan uchta tugunchani ko’rishimiz 
mumkin.Hujayra sovuti chetlarida yaltiroq tugunchalar bo’lib,ulardan markazdagi 
tugunchaga qarab,biroz bukilgan chiziq tortilgan,unga chok deb aytiladi.Patsimon 
diatom suvotlarning gofnema vakillarida jinsiy ko’payish jarayoni matashuvchilar 
sinfining desmidiyasimonlarnikiga o’xshash boladi.