Urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti

2.2. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilariga fanlararo aloqadorlikda o’yin vositasi orqali ekologik ta’lim-tarbiya berishning uslubiy asoslari
Bolalarning atrofimizdagi olamni muntazam o’rganib borishlariga asoslanib, kichik yoshdagi o’quvchilarda tabiat to’g’risida o’z joyi va barcha mamlakatning tabiiy boyliklari to’g’risida bir butun tasavvur shakllantirish kerak. O’quvchilar

21

vatanimizning tabiiy boyliklaridan odamlar o’zlarining mehnat faoliyatida qanday foydalanayotganliklari bilan tanishishlari lozim. Bunda bolalarga odamlar mehnati atrof tabiat bilan chambarchas bog’liq ekanini ko’rsatish g’oyat muhimdir.

Shu talablarga ko’ra kichik yoshdagi o’quvchilarga:
-jonli va jonsiz tabiat haqida aniq ma’lumot berish;
-odam organizmi va salomatligini saqlash to’g’risida ma’lumot berish;
-tabiatda kuzatishlar o’tkazish o’quvi va ko’nikmalari bilan qurollanish;
-tabiatdan oqilona foydalanish va uning boyliklarini ko’paytirishga qaratilgan insonning mehnat faoliyatini o’rgatish;
-jonajon tabiatga muhabbat, uni muhofaza qilishga intilishni tarbiyalash;
Umumta’lim va hunar maktablarini isloh qilishning asosiy yo’nalishlariga muvofiq tabiatshunoslik dasturiga kiritilgan o’zgarishlar ko’rsatilgan vazifalar bilan bir qatorda tabiatshunoslik kursida o’quvchilarning ekologiya, mehnat va gigiyena tarbiyasiga e’tiborni yanada kuchaytirishni va har bir o’quvchi gigiyena va meditsina sohalarida minimum bilimni egallash, yoshligidan o’z organizmini bilishi, uni tartibli saqlay olishi uchun sharoitlar yaratilishini nazarda tutadi.
Matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish jarayonida dunyoni milliy materialistik tushunish asoslarini shakllantirish uchun tabiatga insonparvarlik munosabatini, vatanparvarlikni va go’zallikni tushuntirishni tarbiyalash kerak.
Zamonaviy pedagogika ta’lim va tarbiyaga tarbiyalovchi ta’lim deb atalishi yagona jarayonning ikki tomoni deb qaraydi. Ta’limning tarbiyalovchilik xarakteri uning mazmuni bilan belgilanadi. Shuning uchun ham tabiatshunoslikni o’qitish o’qituvchilarga o’quvchilar tafakkurini , ularning ijodiy va bilish faolligini rivojlantirish uchun boy material beradi.
22

O’quvchilarga bilimni bayon qilish metodlari ham tarbiyaviy ahamiyatga ega, o’quvchilarning barcha faoliyatlari bilimlarni o’zlashtirish jarayoni bilan bog’liqdir.

Shu munosabat bilan ham matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish o’qituvchi uchun tarbiyaviy ishlarga katta imkoniyatlar beradi. Matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitishda og’zaki, ko’rgazmali, amaliy va boshqa metodlardan foydalaniladi.
Ma’lumki, boshlang’ich maktablarda «Atrofimizdagi olam» (1-2-sinflarda) va «Tabiatshunoslik» (3-4 sinflarda) fanlari o’qitiladi. «Tabiatshunoslik» fani «Atrofimizdagi olam» fanining davomi bo’lib, o’zining mazmuni va metodlari bilan o’quvchilarni har tomonlama tarbiyalash uchun cheksiz imkoniyatlarga ega.
O’qituvchisi ekologik ta`lim-tarbiya haqidagi bilimlarni jamiyatimizdagi har bir insonning hayot va mehnatidagi ulug’vor kuchini chuqur anglashi, bunga ishonch hosil qilishi lozim. Shunday ishonchni o’quvchilarda tarbiyalashi zarurdir.
To’g’ri yo’lga qo’yilgan tabiat haqidagi bilimlarni ola turib, tabiat faktlari va hodisalarni o’zaro bog’lanishda, harakat, o’zgarish va rivojlanish holatida tushunishga o’rganadilar.
Bu ta’lim yosh avlodni tabiatga to’g’ri munosabatda bo’lishga olib keladi: unga nisbatan ta’sirchan muhabbatni tarbiyalaydi, tabiat chiroyini idrok etishdan uni qo’riqlash, asrash, tabiat inomlaridan oqilona foydalanish, ana shu boyliklarni o’z qo’llari bilan yaratish va ko’paytirishga o’rganadi.
Matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish bo’yicha mashg’ulotlarni sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlar: ochiq havodagi o’yinlar, o’lkashunoslik ekskursiyalari, yurishlar bilan chambarchas bog’lamoq zarur.
Bularning hammasi o’qituvchiga matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish bo’yicha o’quvchilar bilan shug’ullana borib, ularni faqat yaxshi bilim olishgagina emas, balki ular shaxsini shakllanishiga ta’sir ko’rsatishga ham imkon beradi. Boshlang’ich sinflarda matematikani tabiatshunoslik darsi bilan
23

bog`liq holda o’qitish o’qitishning maqsadi – botanika, zoologiya, anatomiya, fiziologiya, gigiyena, jug’rofiya fanlarining elementar asoslarini berishdir.

Matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish darslari – bu mehnat tarbiyasi maktabi hamdir. Aniq misollarda o’quvchilarni odam mehnati
– uning jismoniy va ma’naviy sihatligining manbai ekanligiga ishontirib, o’qituvchi mehnatga muhabbatni, astoyidil mehnat qilish istagini, mehnat ahliga hurmatni tarbiyalaydi. Bu 1-sinfda «Maktab xodimlari mehnatiga hurmat», «Maktaboldi uchastkasidagi ishlarga qatnashish», «Ishlab chiqarishda band odamlarning kasblari»; 2-sinfda «Kun tartibidagi mehnatning turlari», «Maktab mulkiga ehtiyotkorlik munosabati», «xona o’simliklarini parvarish qilish», «Qurilishlarda, zavod va fabrikada ishlovchi odamlarning kasblari», «Mavsumlar bo’yicha maktaboldi uchastkasidagi ishlar»; 3-sinfda «Tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish bo’yicha odamlar mehnati», «Mehnat va dam olish rejimi (tartibi)», «Dalada, bog’da, polizda odamlar mehnati», «Maktaboldi uchastkasida odamlar mehnati», «Foydali qazilmalarni olish»; 4-sinfda «Cho’llarda, dashtlarda, o’rmonda, tog’larda, tundrada odamlar mehnati», «Yer osti boyliklari, suv, havo, o’simliklar, hayvonlar muhofazasi bo’yicha odamlar mehnati» mavzularidir. Shunday qilib mehnat mavzusi o’quvchilarning kompleks tarbiyasida katta o’rin egallaydi.
Mantiqiy tafakkurni rivojlantirish. Matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish darslaridagi ta’lim va tarbiya jarayonida asosiy e’tibor o’quvchilar tomonidan dasturlarda mo’ljallangan bilim, o’quv va ko’nikmalarni egallab olishgagina emas, balki ularda idrok qilish qobiliyati, mantiqiy tafakkurni rivojlantirishga ham qaratmoq lozim. O’quvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish bo’yicha ish programma belgilagan doirada, programma materialida, maktabning barcha ta’lim-tarbiya ishlari bilan bog’liq holda olib borilishi kerak.
O’quvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga rahbarlik qilish – bu ularni tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash, mavhumlashtirish, umumlashtirishga va shu kabi operasiyalarni uquv bilan bajarishga o’ rgatish, oddiy tushunchalarni

24

o’zlashtirishda, o’z mulohazalarini bayon qilishda va xulosalar chiqarishda ularga yordam berish demakdir. Shunga intilish kerakki, ularning nutqi aniq, izchil va isbotli bo’lsin, tabiatshunoslik atamalaridan foydalanishga asoslansin. Butun o’qitish jarayoni, agar u to’g’ri tashkil etilgan bo’lsa, shu paytning o’zida o’quvchilarda mantiqiy tafakkurni rivojlantirishga qaratilmog’i zarur.

Mantiqiy uslublar (taqqoslash, tahlil qilish va sintezlash,
mavhumlashtirish, konkretlashtirish, umumlashtirish)dan tabiatshunoslikni o’qitishda foydalanish, tushunchalar, mulohazalar, muhokamalar ustida ishlash – bularning hammasi pedagogik jarayonni boyitadi, uni yana ham mazmunliroq qiladi, o’quvchilarning har tomonlama rivojlanishiga uning ta’sir darajasini kuchaytiradi.
Matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish darslarida o’quvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish ustida olib boriladigan ishni maktab ta’limining birinchi qadamlaridan (1-2-sinflarda) atrofimizdagi olam bilan tanishtirish bo’yicha darslarda boshlang’ich tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish bilan boshlamoq va o’quvchilarning yosh xususiyatiga va shuningdek, o’qitishning mazmuni va metodlariga qarab, asta-sekin murakkablashtirib borish bilan butun ta’lim davomida olib bormoq kerak. Tabiatshunoslik darslarining har bir mavzusi o’ziga xosdir, lekin o’qitishda qo’llaniladigan mantiqiy fikrlash uslublari o’shanday qolaveradi, faqat ularning uyg’unlashishlari almashinadi, qo’llanish shakllari har xillashadi, mazmuni murakkablashadi yoki soddalashadi.
Matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish darslari o’quvchilarning aqliy jihatdan rivojlanishi uchun, jumladan, tafakkurning rivojlanish uchun boy material beradi. Til va tafakkur ajralmasdir, tilsiz inson tafakkurining, tafakkursiz tilning bo’lishi mumkin emas. O’quvchilar tabiat jismlarining nomlarini atab, ular to’g’risida o’z fikrlarini, mulohazalarini izhor qilib, shu narsalarni idrok qiladilar va ularga o’z munosabatlarini ko’rsatadilar. O’quvchilarning nutqi ustida ish olib borish bilan bir vaqtda o’qituvchi ularning

25

tafakkuri ustida ham ish olib boradi, o’quvchilar fikrining aniqligi, tushunarliligi, izchilligi va asoslanganligini tarbiyalaydi. Matematikani tabiatshunoslik darsi bilan bog`liq holda o’qitish darslarida ma’lum miqdordagi tabiatshunoslik bilimlarini o’zlashtirish jarayonida muayyan fikrlash faoliyati amalga oshadi va mantiqiy tafakkur rivoj topadi.

O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi”ning asosiy yo'nalishlarida o'quvchilarda milliy dunyoqarashni shakllantirish tarbiyaning asosiy qismi ekanligi ko'rsatib o'tilgan. Bu muhim vazifalarni bajarish, o'quvchilarga ekologik tarbiya berishni to'g'ri yo'lga qo'yish har bir o'qituvchi-pedagogdan o'z ishiga mas'uliyat bilan qarashni talab etadi.
O'yin yordamida bolalar o'rtasida muayyan munosabatlar o'rnatilgan bolalar jamoalari yuzaga keladi. O'yin vositasi boshqa hamma o`qitish shakllaridan ustun va samarali hisoblanadi, chunki u bolalarning butun hayotini, shaxsiy faolligini,
mustaqilligini yo`lga qo'yish imkonini beradi. Pedagog o'yinni oqilona boshqarishni, undan ta'lim-tarbiya maqsadlarida foydalanishni o'z oldiga maqsad qilishi zarur.
O'yin orqali o'quvchilarni ekologik ruhda tarbiyalashda birinchi, ikkinchi sinflarda o'tiladigan "Atrofimizdagi olam", uchinchi va to`rtinchi sinflarda
"Tabiatshunoslik" darslari muhim rol o'ynaydi. Jonajon ona-tabiat yosh avlodni ekologik tarbiyalashda muhim vosita sifatida xizimat qiladi.
Birinchi va ikkinchi sinf o'quvchilarida "Atrofimizdagi olam'" buni o'qib o'rganrshlari orqali go'zallikni his qilish va tushunib yetish tabiat qonuniyatlarini o'rganish, intilish, kuzatuvchanlik, mehnatsevarlik, jonajon diyorni sevish kabi ko'nikmalar taraqqiy ettiriladi.
Bu bilimlar majmuasi esa ekologik tarbiyaning mazmuni hisoblanadi. Olti yoshli birinchi sinf o'quvchilari bilan mashg'ulotlar olib borishda tabiatni kuzatish,

26

ko'rgazmali qurollar yordamida tashkil etiladi suhbatlar, didaktik o'yinlar singari metodlardan foydalaniladi.

Ta'limning o'yin jarayonini, ayniqsa, ochiq havoda amalga oshiriladi o'quvchilarda kuzatuvchanlik va ijodkorlikni rivojlantirib, buyum predmetlarning ranglarini, shakllarini, katta-kichikligini, hidini, ta`mini aniqlashga umuman, sezgirlik qobiliyatini taraqqiy ettirishga tabiatdagi mavjud garmoniyani obyektiv ravishda his qilishga o'rgata boradi.
Ma'lumki, didaktik o'yinlar ko'pchilik hollarda bolalarning dars jarayonida ma'lum bilim va ko'nikmalarini hosil qilishlari asosida o`tkaziladi. Bu xil mashqlarni bilim va ko'nikmalarni shakllantirmasdan turib, tashkil qilish yaxshi samara bermaydi.
Didaktik o'yinda bevosita takrorlash metodlaridan foydalanish kerak. Bundan kuzatilgan maqsad darsda faol qatnashgan o'quvchilarga tayanib barcha nofaol o'quvchilarni ham o'yinga jalb qilish hamda olgan bilim va ko'nikmalarni takomillashtirishdan iborat.
Masalan: "Bizning maktab va jonajon o'lka'' mavzusini o'tish davomida darsning ayrim bosqichlarida didaktik o'yinlardan foydalanish o'rinlidir. O'yinlarning nomlari taxminan "O'ylab top" "Kim topadi" bo'lishi mumkin.
"O'ylab top" mavzusida o'tkaziladigan o'yin. O'yinning maqsadi: o'quvchilarni o'quv qurollari va ulardan foydalanishga o'rgatish, tabiatdagi hodisa va predmetlarning go`zalligi haqidagi bilimlarni mustahkamlash.