Urganch davlat universiteti O‘zbek tilshunosligi kafedrasi “tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:
1. O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi fanining maqsadi.
2. O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi fanining vazifasi.
3. O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.


2-AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Til va yozuv masalalari
Reja:
1. Yozuv haqida umumiy tushuncha.
2. O‘zbek yozuvlari tarixi.
3. O‘zbek yozuvlarining rivojlanish bosqichlari.
4. Grafika. Orfografiya.
Tilning butun imkoniyatlari nutqda ifodasini topadi. Nutqning og‘zaki va yozma shakli bo‘lib, yozma nutq yozuv orqali namoyon bo‘ladi. Yozuv ma’lum bir tarixiy jarayon mobaynida aloqa-munosabatning muhim vositasi bo‘lib shakllanadi. Yozuvning tarixiy ahamiyati quyidagilarda aks etgan.
1. Yozuv ma’lum tarixiy jarayon natijasida shakllanadi va kishilar orasidagi bevosita aloqa-munosabat vositasi sifatida ijtimoiy manfaatlar uchun xizmat qiladi.
2. Kishilik jamiyati erishgan barcha ma’naviy yutuqlar yozuv orqali avloddan avlodga yetkaziladi.
3. Yozuv uchun masofa va vaqt ahamiyatsizdir.
4. Yozuvning xabar yetkazish imkoniyati tufayli turli masofadagi axborotlar umumiy ma’lumotga aylanadi.
5. Yozuv kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichlarini, xalq tarixi, etnografiyasini adabiyot va san’at tarixini, tilning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yozuvsiz tilning va xalqning tadrijiy taraqqiyotini o‘rganib bo‘lmaydi.
Dunyodagi aksariyat tillar o‘z yozuviga ega. Yozuvning hozirgi ko‘rinishlari dastlabki shakllarning takomillashib borishi natijasida paydo bo‘ldi. Tadqiqotlardan ma’lumki, yozuvning dastlabki ko‘rinishlari ramziy ifodalar tarzida yuzaga kelgan. Fanda piktografik, logografik, ieroglifik, fonografik kabi yozuv turlari bor.
Piktografik yozuv. Voqea-hodisalar haqidagi tafakkur ma’lumotlari jonli va jonsiz vositalar orqali ifodalangan yozuv piktografik yozuv hisoblanadi. Bu atama “chizilgan” va “yozaman” degan ma’nolardagi so‘zlardan tuzilgan. Yozuvning bu turi ma’lumotlarning dastlabki qaydlarini yetkaza oladi va mavhum tushunchalarni ifodalash imkoniyatiga ega emas.
Piktografik yozuvning takomillashib borishi natijasida ideografik (grekcha “idea-tushuncha”, “grafo-yozaman”) yozuv paydo bo‘ldi. Yozuvning bu turi logografik yozuv deb ham yuritiladi. (“logos-so‘z”, “grafo-yozaman”). Negaki, bunday yozuvdagi ramzlar narsa-buyumlarni aks ettirib qolmay, tildagi so‘zlarni ham ifodalaydi.
Ushbu yozuvda ma’lumot ma’nosini shakllar bilan aks ettirish qiyin bo‘lgan logogrammalar orqali yetkaziladi.
Logografik yozuvning piktografik yozuvdan quyidagi afzalliklari bor.
a) logografik yozuv xabar qilinishi lozim bo‘lgan mazmunni ancha mufassal aks ettiradi.
b) piktografik yozuvda so‘z tartibi va so‘zshakllari noaniq, logografik yozuvda esa aniq bo‘ladi.
v) piktografik yozuvda subyektivlikka, ixtiyoriylikka yo‘l qo‘yiladi, logografik yozuv esa barqaror logogrammalardan tashkil topgan.
Logografik yozuvning bir oz mukammallashgan shakli ieroglifik yozuvdir. Ieroglif grekcha “ierogliv” so‘zidan olingan bo‘lib, “muqaddas yozuv” degan tushunchani anglatadi. Bu yozuvdan qadimgi Arabistonda keng foydalanilgan. Ushbu yozuvlar ifoda etilayotgan narsa-buyum xususiyatlarini imkon qadar aks ettiradi. Ieroglifik yozuv mavhum tushunchalarni ifodalay olishi bilan o‘zidan oldingi yozuvlardan farqlanadi.
Yozuvning yuqorida qayd etilgan turlari ancha murakkab. Ularda fikr va ma’lumot ifodalash imkoniyati juda tor. Shuning natijasi o‘laroq, yozuvni oson, qulay shaklga keltirish ehtiyoji tug‘uladi. Yozuvni soddalashtirish quyidagi yo‘llar orqali amalga oshirildi.
1. Tushunchani yangi shakllar bilan berish o‘rniga, mavjud logogrammalar yoki ierogliflar majmuasi orqali ifodash.
2. Logografik yozuvni soddalashtirishning ikkinchi yo‘li so‘zlarning grammatik shakllariga taalluqlidir. Masalan, logogrammalarni o‘zak sifatida qoldirib, grammatik ma’nolar uchun yangi logogrammalar o‘ylab topish, ularni o‘zak logogrammalar ma’nosiga qarab qo‘shish.
3. Yozuvni soddalashtirishning eng unumli va ma’qul usuli fonografik yozuvga o‘tish edi. Bunday yozuv tilning grammatik qurilishini ifodalab qolmay, uning fonetik tuzilishini, ya’ni so‘zning tovush tarkibini ham aks ettiradi.