Urganch davlat universiteti «kimyoviy texnologiyalar» kafedrasi

Yelimli materiallarni kiyim detallarida ishlatilishi.

Sintetik smolalar paydo bo’lgandan beri tikuvchilik sanoatida yelimlab ulash keng tarqaldi. Ilgarilari yopishqoq modda sifatida un yoki kraxmaldan qilingan sirach ishlatilar edi. Yelimli materiallar kiyim detallariga uqa qo’yish, detal chetlarini pishiqlash (baxyaqator yuritilganda yolg’on qaviq o’rniga), yoqa, manjet, yeng uchiga qotirma yopishtirish, kiyim etagini bukib yopishtirish, bort qotirmalarini tayyorlash cho’ntak qopqoq, yoqa va shu kabilarni yelimlab yig’ishda ishlatiladi.

Asosi qizdirilganda suyuqlanib, sovutilganda yana qotadigan yelimlar termoplastik yelimlar deyiladi. Asosi qizdirilganda qotadigan yelimlar termoaktiv yelimlar deyiladi. Bunday yelimlarni qotgandan keyin suyultirib bo’lmaydi.

Yelim tanlashda uning ommaviy kiyim tikish sharoitida detallarni ulash talablarga to’g’ri keladigan bo’lishiga e’tibor qilish kerak.

Yelimlarga quyidagi talablar qo’yiladi:

1. 
   Chokning pishiq chiqishi;
   
2. 
   Yuqori elastiklik;
   
3. 
   Mayinlik;
   
4. 
   Suvga va kiyimlarni kimyoviy tozalashda ishlatiladigan moddalarga chidamlilik;
   
5. 
   Fizik mexanikaviy xossalarining kiyim kiyadigan sharoitdagi haroratga chidamliligi;
   
6. 
   Yorug’lik va havo o’zgarishlariga chidamlilik;
   
7. 
   Qimmat va defitsit bo’lmaslik.
   

Detallarni yelimlab ulaganda yelimdagi ulash kuchi (kogeziya) va yelimning gazlama sathiga yopisha olish xususiyati (adgeziya) gazlamalar pishiqligidan kamroq bo’lsa, zo’riqqan vaqtda gazlama butun qolib, yelimlangan chok ajralib ketadi.

Bog’lovchi va qo’shimcha moddalar yelimning asosini tashkil etadi. Bu asos yumshoqroq, elastikroq, yumshalish temperaturasi pastroq bo’lishi uchun, unga qo’shimcha plastifikatorlar aralashtiriladi. Masalan, dibutilftolat, kamfara, kanakunjut moyi, glitserin, etilenglikol. Yelimning asosi issiqqa va sovuqqa chidamli bo’lishi uchun unga qorakuya, kaolin, talk, bo’r kabi to’ldiruvchi moddalar qo’shiladi. Fizikaviy jihatdan yelim suyuq, quyuq, yuqori elastik, qattiq va dag’al qattiq bo’ladi. Tikuvchilik sanoatida sintetik yelimlardan polialidli P54, P548, P12/66, P12AKR va polietilenli PVD (yuqori bosimli polietilen) keng qo’llanilmoqda.

Kiyimni kiyib yurish sharoiti va qo’llanilishiga qarab, u yoki bu turdagi yelimlar ishlatiladi. Masalan, pogon, xlyastiklar qattiq bo’lishi, palto va pidjaklar yelimli ziy choklari yuqori elastik va egiluvchan bo’lishi, qoplama cho’ntaklarni tayyorlashda esa, yelimli biriktirma chok pishiq bo’lishi, ko’p yuviladigan va qaynatiladigan kiyimlarda (erkaklar ko’ylagi, bluzkalar) ishlatiladigan, yelimlar pishiq va elastik bo’lishi lozim. Ayniqsa, kiyim tikishda yelimli birikmalarning kimyoviy tozalashga chidamliligiga katta ahamiyat beriladi. Hozirgi paytda kimyoviy tozalashda xlorli erituvchilar va og’ir benzin (uaytspirit) ishlatiladi. Shuning uchun kimyoviy tozalanadigan palto va kostyumlarni tayyorlash P54, P548 markali yelimlar ishlatiladi, chunki ular hamma organik erituvchilar ta’siriga chidamli.

Yelimli birikmalar atmosfera sharoitlari ta’sirida (quyosh yorug’ligi, havo kislorodi, namlik, harorat) eskiradi va o’z xususiyatlarini o’zgartiradi va qattiq bo’lib elastiklik va pishiqligini yuqotadi. Poliamid yelimlarining eskirish muddati 35 yil bo’lib, ustki kiyimlarning eskirish muddatiga teng. Yelimli birikmalarning hammasi sovuqqa juda chidamli bo’ladi.