Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakultet iqtisodiyot kafedrasi

2.2. Klassik siyosiy-iqtisod namoyandalarining konsepsiyalari. Iqtisodiy liberalizm va uning mohiyati
Bozor munosabatlarining rivojlanishi tadbirkorlar sinfini vujudga kelishi va mustahkamlanishi bilan tavsiflanadi. Iqtisodiyotni rivojlanishida davlatning aralashuvi ushbu maktab nuqtayi nazarida, ya’ni merkantilizmni iqtisodiy liberalizm g‘oyasi bilan almashinish oqibatida tadbirkorlik faoliyatini cheklangan va iqtisodiyotga davlatning aralashuvini salbiy baholagan. Bu g‘oya A.Smit va D.Rikardolaming ilmiy ishlarida asoslangan. Ular klassik siyosiy iqtisod maktabi asoschilari bo‘lib, qiymatning mehnat nazariyasini yaratdi, kapitalning mazmunini va qo‘shilgan qiymat nazariyasini yoritib berdi. Iqtisodiyotni rivojlanishida davlatning roli xususidagi ularning qarashlari davlatning aralashuvi iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtiradi ,degan fikrdan kelib chiqadi. Masalan, Smit g‘oyasi quyidagicha: «Bozor iqtisodiyoti o‘zini-o‘zi boshqarishga moslashgan, uning asosida qanday qilib ko‘proq fayda olishga harakat qilish bilan bog‘liq «ko'rinmas qo‘l» - shaxsiy manfaat yotadi». Smit xulosasiga ko‘ra, iqtisodiyotni tartibga 30 solishda davlatning aralashuvi olib tashlansa, iqtisodiyot samarali amal qiladi va bozor butunlay erkin bo‘lmog‘i lozim. D.Rikardo, J.B.Sey, D.Mil, A.Marshallar A.Smit g‘oyasining davomchilari bo‘lib, ular iqtisodiy liberalizm g£oyasi ilgari surishdi va hozirgi kunga qadar zamonaviy iqtisodchilar tomonidan ijobiy baholanmoqda (neoklassik yo'nalish). Klassiklar jami talab va jami taklif mutanosibligini o‘zlariga xos talqin etishdi. Ular: jami taklifning o‘zgarishi unga mos jami talabni o‘zgarishini yuzaga keltiradi degan fikrdan kelib chiqishadi. Bu Sey qonunida o‘z aksini topadi, ya’ni taklif etilgan tovar unga mos ravishda talabni keltirib chiqaradi, bu esa talab va taklif o‘rtasidagi yuzaga keladigan farqlami bartaraf etadi. Oldindan ishlab chiqarishning o'rni yo‘qoladi. Tovar ishlab chiqarishning o‘sishi, ish haqlarini oshishiga olib keladi, buning natijasida taklifga mos ravishda talab ham oshadi. Haqiqatda esa barcha daromadlar tovarlarga ayirboshlanilmadi. Jamg‘arish yuzaga keladi va jamg‘arilgan pul miqdori investitsiyaga har doim ham teng bolmaydi. Klassikchilar jami talab va jami taklifga bog‘liq holda narxning tebranishi barcha bozorlami, shu o‘rinda mehnat bozorini ham, resurslar bozorini ham barqarorlashtiradi deb hisoblashdi. Bog‘lanish: bozorda narxning pasayishi ish haqini pasayishiga olib keldi yoki ish haqi awalgiday qolsa u holda ishsizlik yuzaga keladi. Biroq iqtisodiy inqirozlarning keskinlashuvi oqibatida asosan 1929—1933-yillardagi, klassik iqtisodiy liberalizm nazariyasini zaif ekanligini ko'rsatdi.