Upstream tax

2-режа
Углерод солиғи ҳозирги кунда энг кенг тарқалган ЭСИлардан бири ҳисобланади. Кўпгина ривожланаётган мамлкатларда углерод солиғини жорий қилиш бўйича ҳатти ҳаракатлар аллақачон бошлаб юборилган. Ривожланаётган мамлакатларда углерод солиғини жорий этиш муҳим сиёсий қарор бўлиб, бу борада пухта ўйлаш ва режалаштириш мазкур солиқдан кўзланган мақсадларга муваффақиятли эришишни таъминлашга ёрдам беради. Баъзи мамлакатлар углерод солиғини тезликда жорий қилган бўлсалар, бошқа бир гуруҳ мамлакатлар тўғри дизайнни ишлаб чиқиш учун бир неча йиллар сарфлашди. Солиқни жорий қилиш учун қанча вақт зарурлиги қисман углерод солиғи турига ҳам боғлиқ. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнига солинадиган (upstream tax) ёқилғи қазиб олиш бўйича солиқ механизмини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун анча кам вақт талаб этилса, ўлчаш, ҳисобот бериш ва текширишни талаб этадиган қайта ишлаш жараёнига солинадиган солиқ (downstream tax) механизмини ишлаб чиқишга кўпроқ ваҳт талаб этилади.
Қуйидаги 11-расмда тасвирланган дизайн жараёни одатда сиёсат вариантларини солиштириш ва углерод солиғи давлатнинг сиёсий мақсадига эришиш учун тўғри восита бўлишини аниқлашдан бошланади. Бу босқичда ҳукуматлар углерод солиғи мамлакатнинг умумий иқлимига, энергетика ва фискал тизимига қандай мос келишини кўриб чиқиши мумкин. Солиқ солиш тўғрисида қарор қабул қилингандан сўнг, мамлакатлар кўпинча тайёргарлик ишларини олиб борадилар, аниқ сиёсий мақсадларни белгилайдилар ва солиқ тузилишига таъсир кўрсатадиган иқтисодий ва институтсионал омиллар таҳлил қилинади.
Дунё бўйлаб мамлакатлар ва субмиллий юрисдиксиялар кўпинча иссиқхона газлари чиқарадиган маҳсулотлар ва жараёнларга солиқ соладилар. Бу солиқларнинг баъзилари қўшилган қиймат солиғи ёки фойда солиғи каби барча товарлар ёки фаолият турларига татбиқ этиладиган умумий солиқлардир, бошқалари, хусусан, ёқилғи истеъмолига аксиз солиғи каби углеродни кўп талаб қиладиган маҳсулотларга қўлланилади. Бундай солиқлар, хусусан, углеродни кўп талаб қиладиган маҳсулотлар ёки жараёнларга йўналтирилган солиқлар эмиссияни камайтиришни рағбатлантириши мумкин. Баъзи ҳолларда бу солиқлар экологик мақсадларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилиши мумкин бўлса-да, углерод солиғи бундан ҳам самаралироқ бўлиб, тўғридан-тўғри иссиқхона газлари чиқиндиларининг нархини белгилай олади.
Ҳар хил усуллардан фойдаланилса-да, одатдаги углерод солиғи маҳсулот ёки жараённинг иссиқхона газлари чиқиндилари (метрик тонна карбонат ангидрид эквиваленти ёки тCО2е билан ўлчанади) ва улар учун тўланиши керак бўлган солиқ ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик яратади. Бу солиқ тўловчиларнинг солиқ мажбуриятларини ва бу орқали эмиссияларини ҳам камайтириш учун молиявий рағбатни яратади.