Uo‘K: 53(072) kbk

Height of the remaining section of the contact 
wire
(contact 
suspension)
- 
kontakt 
simining 
kontakt 
yuzasidan 
perpendikulyar ravishda yuzasining yuqori nuqtasigacha bo‘lgan o‘lcham 
bilan aniqlanadigan kontakt simining yeyilishini tavsiflovchi geometrik 
kattalik (
Kontakt simining yeyilishi
ga qarang!).

---

277
6.68. Kontakt simining yeyilishi (K.s.ye.) – Износ контактного 
провода – Wear of contact wire - 
tok olish jarayonida simning chiziqli 
o‘lchamlari, ko‘ndalang kesim yuzasi va massasini kamayishi (kontakt 
osmasi kontakt simining undan foydalanish mobaynida yuzasining 
yo‘qotilgan qismi). K.s.ye. 
elektrik
va 
mexanik
tashkil etuvchilarga bo‘linadi. 
Birinchisi, asosan, kontaktsiz elektr yoyli eroziya – erish, bug‘lanish va tok 
qabul qilgich kontakt simidan ajralganda elektr yoyi ta’sirida sim materialini 
otilib ketishi( kontakt tarmog‘ida muzlama paydo bo‘lganda ham shunday 
hodisa yuz beradi). Ikkinchisi kontakt simi yaxshi moylanmaganda uning
ishqalanish yuzasidan yopishish natijasida va kontakt qo‘yilmasi materiali 
yuzasida 
paydo 
bo‘lgan 
qotishlarni 
abraziv 
ta’sirida 
yulib 
olinishi.Mamlakatimiz t.y.larida K.s.ye. uning yuzasi 
𝑆
𝑦𝑒
ni kamayishi orqali 
ifodalanadi (6.23- rasm).
6.23- rasm. Kontakt simining 
yeyilishi:
h – kesim balandligi; 
a
– 
ishqalanish yuzasi kengligi. 
6.24- rasm. MФ-100 markali kontakt 
simi nominal (kompensator oldidagi) 
tarangligi K ni uning anker 
uchastkadagi maksimal yeyilishi 
𝑆
𝑦𝑒.𝑚𝑎𝑥
ga meyoriy bog‘liqligi 
Ayrim mamlakatlarda K.s.ye. kesim balandligi h ning kamayishi bilan 
baholanadi. Kontakt tarmog‘i yondosh tayanchlararo masofa bo‘ylab kontakt 
osmasining elastikligi bir xil emasligi va buning oqibatda tok qabul qilgichni 
kontakt simiga bosim kuchi bir xil bo‘lmasligi sababli K.s.ye. ham 
tayanchlararo masofa bo‘ylab notekis bo‘ladi. Odatda, K.s.ye. fiksatorlarda 
tayanchlararo masofa o‘rtasiga nisbatan ko‘proq bo‘lsa-da, kontakt simini 
moylash jarayoni uzoq muddat yomon bo‘lganda aksincha - tayanchlararo 
masofa o‘rtasida ko‘proq, fiksatorlarda esa kamroq bo‘ladi. O‘z-o‘zini 

---

278
moylamaydigan kontakt qo‘yilmalarida tashqi moylash to’xtab qolganda yoki 
moylash qurilmasi eskirganda, masalan yog‘ingarchilik paytida, t.y. bo‘ylab 
K.s.ye. notekis bo‘ladi: elektr harakat tarkibining stansiyayadan uzoqlasha 
borishi bilan yeyilish ortib boradi, chunki stansiyada moylash tiklanadi. 
Yeyilish simdagi cho‘zuvchi mexanik kuchlanishni ortishiga sababchi 
bo‘ladi. Sim uzilishini oldini olish maqsadida K.s.ye. maksimal qiymati 
me’yorlanadi, masalan, kesimi 100 
𝑚𝑚
2
bo‘lgan sim uchun 35 
𝑚𝑚
2
ni 
tashkil etadi (6.4-jadvalga qarang!). Respublikamizda va ba’zi chet el 
mamlakatlarida K.s.ye. ortib borishi bilan simning tarangligi davriy ravishda
6.4- jadval 
Kontakt simi 
chegaraviy 
yeyilishining 
ko‘rsatkichlari 
Nominal kesim yuzasida yeyilish 
ko‘rsatkichlari qiymatlari 
Ko‘riladigan 
choralar 
85 
100 
100 
ovalsimon 
120 
100*1 
150 
120*1 
Mahalliy yeyilish, 
𝑚𝑚
2
, ko‘p bo‘lmasligi 
30 
35 
35 
40 
50 
Sim qo‘yiladi 
Mahalliy yeyilish 
kesim balandligi, mm, 
kam bo‘lmasligi 
7,07 
7,77 
7,64 
8,60 
7,36*1 
9,70 
7,88*1 
Sim qo‘yiladi 
Anker uchastkadagi 
o‘rtacha yeyilish, 
𝑚𝑚
2
, ko‘p bo‘lmasligi 
25 
30 
30 
35 
45 
Sim 
almashtiriladi 
O‘rtacha yeyilish 
kesim balandligi, mm, 
kam bo‘lmasligi 
7,53 
8,20 
7,98 
9,00 
7,78*1 
10,05 
8,23*1 
Sim 
almashtiriladi 
Eslatma: *1. Bronza kontakt simi. 2. Poyezdlar harakati tezligi 161-250 km/s 
bo‘lgan uchastkalarda kontakt simining chegaraviy mahalliy yeyilishi jadvalda 
keltirilgandan 5 
𝑚𝑚
2
ga kam bo‘lsa va yeyilish aniqlansa zudlik bilan simni 
almashtirish talab etiladi.
kamaytirib boriladi (6.24- rasm). K.s.ye.ni o‘lchash davriyligi uning 
intensivligiga qarab yiliga bir martadan (Yaponiya) 6 yil va undan ham ko‘p 
muddatda bir martani (O‘zbekiston, Rossiya) tashkil etishi mumkin. K.s.ye. 
qo‘lda (shangensirkul, mikrometr, skoba va b.) va avtomatlashgan 
qurilmalar(kitobning 
vagon-laboratoriya
qismiga qarang!) yordamida 
o‘lchanadi. K.s.ye.ga proporsional bo‘lgan parametrlari (h– kesim balandligi 
va
a
– ishqalanish yuzasi kengligi) jadval yoki EHM dasturi yordamida 
𝑆
𝑦𝑒
ga 
o‘tkaziladi. Mamlakatimizda kesimi 100 
𝑚𝑚
2
bo‘lgan simda qaralayotgan 
anker uchastka uchun K.s.ye.ning o‘rtacha qiymati 30 
𝑚𝑚
2
ga yetsa, ushbu

---

279
anker uchastka simi almashtirilishi lozim (6.4-jadvalga qarang!). Elektr 
harakat tarkibining 10 ming marta o‘tishidagi K.s.ye. (ikkita kontakt simli
kontakt tarmog‘ida – umumiy yeyilish) 
solishtirma yeyilish
(
i
), elektr harakat 
tarkibining 1 mln. km bosib o‘tgan yo‘liga to‘g‘ri keladigan simning 
yeyilishi natijasida massasini kamayishi esa 
misning solishtirma isrofi
deb 
ataladi. Mis kontakt simi uchun 
𝑚
𝑘
= 0,89𝑖.
O‘zgarmas tok elektr tortishda 
ko‘mirdan yasalgan kontakt qo‘yilmalari uchun 
𝑚
𝑘
qiymati taxminan 0,25 t 
ni, mis va metallokeramika kontakt qo‘yilmalari uchun 
𝑚
𝑘
esa 0,55 t ni 
tashkil etadi. Kontakt simining xizmat muddati 
𝑡
𝑘
o‘zgaruvchan tok 
liniyalarida 2 yildan (Yaponiya) 60 yildan ortiq bo‘lgan (O‘zbekiston, 
Rossiya) 
oraliqda 
tebranadi. 
Kontakt 
simining 
xizmat 
muddatini 
uzaytirishning eng samarali yo‘li – bu metall kontakt qo‘yilmalari o‘rniga 
ko‘mir kontakt qo‘yilmalaridan, elektrovozlar iste’mol qilayotgan toklar 
2000 A dan oshganda esa tokni qabul qilish uchun o‘zaro parallel ulangan 
ikkita simdan foydalanishdir. Mamlakatimiz t.y.larida harakatlanayotgan 
o‘zgaruvchan tok elektr harakat tarkiblarida va barcha o‘zgarmas tok 
elektropoyezdlari(metro)da ko‘mir kontakt qo‘yilmalaridan foydalaniladi.