Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. III Ur sulolasi. Qutiylar Mesopotamiyada yuz yilga yaqin 

hukmronlik qilganlar. Qutiylar mil.avv. 2109-yil Ur shahri 

podshosi Utu xengal tomonidan tor-mor qilindi. Ularning pod-

shosi Tirikkani asir oldi va «Shumer – Akkad podsholigi» tojini 

kiyib, Shumerni birlashtirdi. Markazlashgan davlat «Shumer 

– Akkad» podsholigi nomida qayta tiklanib, davlat tili shumer 

tili bo‘ldi. Utuxengalning safdoshi Ur-Nammu taxtni egallab, 

poytaxtni Ur shahriga ko‘chirdi. Ur Nammu sulolasi III Ur 

sulolasi deb aytiladi. Ur-Nammu (mil.avv. 2106–2094-yillar) 

va uning o‘g‘li Shulga (mil.avv. 2093–2046-yillar) davrida Ur, 

Nippur va Lagashda sug‘orish inshootlari qurildi. Mamlakat-

da siyosiy-ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun qonunlar 

to‘plami tuziladi. Bu qonunlar to‘plamidan parchalar yetib 

kelgan. 

Bu davrda ibodatxona – zikkuratlar va podsho sag‘analari 

qurildi. Ur shahrida ulkan zinapoyasimon minora – zikkurat 

qurilgan. Uning saqlanib qolgan birinchi qavati hajmi 65x43 

m, balandligi 10 m edi. Ur devorining balandligi 8 m, qalinligi 

24 m bo‘lgan. Hunarmandchilik bilan shug‘ullanadigan pod-

sho ustaxonalari ishi yo‘lga qo‘yildi. Tashqi savdo kengaytirildi. 

O‘lchov birliklari tartibga solindi.

Buzilgan sun’iy sug‘orish tizimi to‘liq qayta tiklanib, yangi-yan-

gi kanal va to‘g‘onlar qurildi. Katta hajmdagi chorvachilik, deh-

qonchilik xo‘jaliklari tashkil qilindi. Mesopotamiyada ekin yer-

larining katta qismi – ibodatxonalar yerlari davlat qaramog‘iga 

o‘tkazilib, yersiz va kam yerli odamlar bu xo‘jalikda ishlatilar 

edi. III sulola davrida asosiy yer zahirasi podsho qo‘lida to‘plan-

gan. Ulkan davlat xo‘jaligi Mesopotamiyaning barcha ibodatxo-

na yerlarini birlashtirib, u markazdan turib boshqarilgan.

---

100

Ur shahrining boy arxivida barcha ibodatxona yer-mulkla-

rining batafsil xatlangan hujjatlari saqlanib qolgan. Ibodatxo-

na yerlarida ishchi guruhlari mehnat qilganlar. Ularning ish 

miqdori

 qat’iy belgilanib, shunga yarasha mahsulot ulushi ol-

ganlar. Ur shahri xarobalaridan topilgan minglab mixxat hujjat-

lari eng mayda xo‘jalik operatsiyalari ustidan qattiq nazorat 

o‘rnatilganidan guvohlik beradi. O‘sha davrda podsho oshxona-

si uchun hisobdan chiqarilgan ikki kaptar to‘g‘risidagi mas’ul 

xodim va nazoratchilar muhri bosilgan mixxat hujjati ma’lum.

 Jamoa yerlari xususiy qo‘llarda to‘plana boshladi. Podsho 

jamoachi dehgonlarni xonavayron bo‘lishi jarayonini sekinlash-

tirish uchun jamoa yerlari oldi-sotdisini taqiqladi. Ammo yer-

sizlik kuchayib ketdi. Kambag‘allarning o‘z bolalarini qul qilib 

sotishi, qarz uchun vaqtincha qul bo‘lish odatdagi hol bo‘lib 

qoldi. Qullar ko‘payib ketdi. Qul 9-10 sikl turgan. Ijtimoiy ta-

baqalanish kuchayib bordi. Tabaqalar o‘rtasida ijtimoiy muno-

sabatlarni barqaror qilish maqsadida davlat hokimiyati ma’lum 

bir qonun-qoidalarni joriy qilgan. Shumer-Akkad podsholigi-

ning davlat boshqaruvi III Ur sulola davrida qadimgi Sharq 

podsho hokimiyatining tugallangan shakli edi. Podsholar chek-

lanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, «Ur podshosi, Shumer pod-

shosi va Akkad podshosi» unvonlariga, ba’zida «dunyoning to‘rt 

iqlimi podshosi» unvonlariga ega bo‘lganlar. 

Boshqaruv apparati ko‘p sonli amaldorlardan iborat bo‘lib, 

amaldorlar davlat xo‘jaligini boshqarishda turli qonun-qoida-

lar, hujjatlarga asoslandilar. III Ur sulolasining yuz yillik hukm-   

ronligi davrida Mesopotamiyaning qolgan 3 ming yillik tarixi-

da mavjud bo‘lgan hujjatlarga teng hujjatlarni to‘pladilar. Ur 

Naminu va Shulga qonunlar to‘plami, Shulqaning keng va-

kolatlarga ega podsho sudini joriy etilishi davlat hokimiyatini 

mustahkamlab, jamiyatni barqaror qilishga qaratilgan. 

Shulga faol tashqi siyosat yuritdi. Mamlakat sharqiy chega-

ralaridagi dushman qutiylarga qarshi urush olib bordi. Ur davlati 

tarkibiga Mesopotamiya, Suriya, Finikiyaning bir qismi, Zagros 

tog‘lari, undan sharqdagi bir necha hududlar va Elam kirgan. Su-

lola bu hududlarda o‘z hokimiyatini kuch ishlatish, muzokara-ke-

lishuvlar va sulolaviy nikohlar tuzish yo‘li bilan ushlab turdi. 

Mil.avv. 2025-yil Yuqori Mesopotamiya, Suriya cho‘llari, 

Frot o‘rta oqimidagi amoriy qabilalari mamlakatning marka-

ziy hududlariga shiddat bilan hujum boshladi. Urning so‘nggi 

podshosi Ibbesuyen amoriylar hujumini qaytara olmadi. Bosh-

qaruv izdan chiqdi. Ishbu-Erra nomli amaldorlardan biri Issin 

---

101

shahrida hokimiyatni qo‘lga oldi. Amoriylar butun mamlakatga 

o‘rnashib olib, Ishbu - Errining hokimiyatini rasman tan oldi-

lar. Elam, subariylar Ibbusuenni asirga olib, Ur bilan janubni 

egallashga harakat qildilar. Quyi Mesopotamiyani Ishbu - Erra 

o‘z qo‘li ostida birlashtirdi. Markazlashgan davlat xo‘jaligi tu-

gatildi. Podsho va ibodatxona yerlari saqlanib qoldi, lekin may-

da bo‘laklarga bo‘linib, kichik oilalarga tegishli majburiyatlar 

bilan bo‘lib berildi.