Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Imperium Romanum. Milodiy I asrga kelib Rim asrlar 

davomida kichik bir shahar davlatdan bepoyon hududga ega 

bo‘lgan davlatga aylandi. Bu vaqtda deyarli butun O‘rtayer den-

gizi davlatlari Rimga bo‘ysunar edi. Provinsiyalar Rim davlati-

ning bir qismi emas, balki rim xalqining pomestesi (ya’ni daro-

mad oladigan yeri) (praedia populi Romani), uning hokimiyati 

(imperium) tarqaladigan viloyatlar deb qaraldi. II asrga kelib 

qachonlardir rim hokimiyatini bildirgan Imperium Romanum 

Rim  imperiyasi  ma’nosini  oldi;  bu  so‘zning  ostida  Rimning 

hokimiyati qamrab olgan bepoyon hudud tushuniladi. Boshda 

imperator unvoni ramziy ma’noda qo‘llanib, urushda muhim 

g‘alabaga erishgan rim qo‘shini qo‘mondonlariga berilgan. Rim 

respublikasi o‘rnida mutlaq monarxiya qaror topgach, hokimi-

yatni egallagan har bir hukmdor o‘zini harbiy qo‘shin bilan alo-

qasini ko‘rsatish uchun imperator unvonini oldi. Chunki mut-

laq monarxiyaning ishonchli tayanchi qo‘shin edi.

 Boshqaruv 

tizimi va apparati imperator qo‘lida to‘plana boshladi. Senat o‘z 

siyosiy mavqeyini yo‘qotishi bilan uning tarkibi ham o‘zgardi. 

Respublika davrida yuqori mavqega ega bo‘lgan zodagon 

oilalari fuqarolar urushi va proskripsiyalarning qurboni bo‘ldi-

lar. Qolganlari esa kambag‘allashib qoldi. Prinsipatning birinchi 

yillarida ularning o‘rnini suvoriylar, munisipiylardan chiqqan 

boy zodagonlar egalladilar. Klavdiy davrida senat tarkibiga 

gall qabilasi ekvlarning romanlashgan zodagonlari uchun yo‘l 

ochildi. Vespasian davrida senatga munisipiylar, koloniyalar va 

provinsiyalardan yangi kishilar kiritildi. Milodiy I asr so‘nggida 

---

552

kelib chiqishi gallardan bo‘lgan kishilar senatga kiritildi. Keyin-

gi 100 yillik boshida senat tarkibida Kichik Osiyo va Afrikadan 

kelgan senatorlar, ko‘pgina yunonlar uchraydi. Qadimgi Rim 

nobilitetining vakillari senatda deyarli qolmadi va ular bilan 

birga senatdagi muxolifat kayfiyati ham yo‘qoldi.

Prinsepslar hokimiyatining yana bir tayanchi suvoriylar 

toifasi edi. I–II asrlarda suvoriylar savdo-moliya zodagonlari 

mavqeyini saqlab qoldi. Lekin bu davrda suvoriylar xizmatda-

gi odamlarga aylana boshladi. Ularning ijtimoiy tarkibi ham 

o‘zgardi. Yangi suvoriylarning kelib chiqishi Italiya munisipiy-

lari va provinsiyalardan edi. Suvoriylarning yuqori qatlamini, 

eng avvalo, boyib ketgan moliya zodagonlari, o‘rta qatlamni esa 

davlat xizmatiga ko‘tarilgan amaldorlar tashkil qildi. Suvoriy-

larga prokuratorlar lavozimi, provinsiyalardagi prinseps mulk-

larining boshqaruvi, pretorian gvardiyasi prefekti, politsiya xiz-

mati qo‘riqchilarining prefekti kabi lavozimlar ajratildi. Adrian 

davrida suvoriylar prinsepsning shaxsiy devonxonasida xizmat 

qila boshladilar. Shu vaqtgacha prinsepsning shaxsiy devon-

xonasida barcha ishlarni imperatorlarning ozod qullari baja-

rar edi. Avgurt davridan suvoriylar toifasining vakili uchun eng 

oliy daraja pretor prefekti lavozimi bo‘lib, undan keyingi o‘rinda 

Misr prefekti turar edi. Suvoriylar toifasi imperator hokimiyati-

ning mustahkamlanishiga va imperator boshqaruvining oqilo-

na bo‘lishiga yordam berdi. 

Rim shaharlari budjeti turli boj to‘lovlari, ijaraga berilgan 

yerlardan olngan ijara puli hisobidan shakllantirilgan. Nerva va 

Trayan davrlarida shahar prokuratorlari lavozimi joriy qilinib, 

ular keng vakolatga ega bo‘lib, shahar moliyasini ham nazorat 

qilganlar. Shaharlarda shahar senati (keyinchalik kuriya deb 

atalgan), boshqaruv organi bo‘lgan ikki edil shahar obodon-

chiligi, o‘yinlar va bayram uchun mas’ullar bo‘lgan. 

Rim shahrining aholisi mil.avv. II asrda 1 mln kishi, rim 

dunyosining barcha aholisi 50-60 mln kishini tashkil etgan. 

Rim imperiya poytaxti sifatida hashamatli jamoa binolari bilan 

bezaldi. Har bir imperator o‘z nomini abadiylashtirish uchun 

terma, ibodatxona yoki zafar arki, bazilika (ayvon) bunyod qil-

di. Tomoshalarni uyushtirishga juda katta mablag‘lar sarflan-

di. Rim shahrining 200 mingga yaqin plebsi muntazam bepul 

non  olar  edilar;  deyarli  har  bir  imperator  davrida  favqulodda 

pul tarqatilar edi (congiaria). Imperiya davrida Rim olomoni-

ning asosiy talabi shoir Yuvenal aytganidek, «non va tomosha» 

---

553

edi. Rim plebsi sirk va amfiteatrlarda tomoshalar vaqtida ba’zi 

paytda hukmronlik qilayotgan imperatorga uning faoliyatini 

yoqlab olqishlar yoki boshqa talablarni qo‘yar edilar. Rimdagi 

ko‘pchilik plebs kambag‘al bo‘lib, o‘z patronlarining xayr-ehsoni 

bilan yashar edilar. Rimning oddiy aholisi hech qanday siyosiy 

huquqqa ega emas edi. Ularning bir qismi ishlab chiqarish bi-

lan, ko‘pchiligi davlatdan tekin non olib, zodagonlarning uylari-

da  kliyent majburiyatini bajarar edilar. Poytaxt Rim iste’molchi 

markaz bo‘lib, g‘alla Afrika va Misrdan keltirilgan.