Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

Arxeologik yodgorliklar. Bular: me’moriy ansambllar, pi-

ramida, mastaba (hokim, zodagonlarning sag‘analari), shahar 

va ibodatxona, qal’a, dengiz porti va maqbaralardan iborat. 

Ayniqsa, Qadimgi podsholikning III-IV sulolalari davrida quril-

gan piramidalar noyob tarixiy-madaniy yodgorlik hisoblanadi. 

Eng qadimgi qabr – sarkofaglar qatoriga Yuqori Misr podshosining 

Enxab (Nexen) shahridagi qabr –sarkofagini kiritish mumkin.

Arxeologik qazishmalar. Mil.avv. IV ming yillik boshlariga oid 

Yuqori Misrning poytaxti deb taxmin qilingan Enxab shahri dunyo 

tarixida barpo etilgan eng qadimgi shahar hisoblanadi. Misrda qa-

dimgi Fayum vodiysidagi Illaxun shahri qoldig‘i, El-Amarnadagi 

Axe taton shahri, Tanais kabi shaharlar qoldig‘i arxeolog-tarixchi 

olimlar tomonidan qazib ochilib, tadqiq etilgan.

Piramidalardan misdan yasalgan pichoqlar, arra, bolta, ke-

skich, bigiz kabi mehnat qurollari topilgan. Misrda mavjud 

bo‘lgan, biz 

gacha saqlanib kelgan piramidalar, mastaba va 

boshqa sag‘analar qadimgi davrdayoq o‘g‘ri-qaroqchilar to-

monidan talangan. Faqatgina bitta piramida bizgacha talan-

may yetib kelgan. Ingliz arxeologi Karter 1922-yilda topgan va 

tekshirgan fir’avn Tutanxamon piramidasidan topilgan buyum-

lar oltin va qimmatbaho toshlar, temir meta li hamda 19 yoshda 

vafot etgan Tutanxamonning mo‘miyolangan jasadi ilmiy-tari-

xiy nuqtayi nazardan o‘ta qimmatli hisoblanadi. 

Fransuz olimi L.Amelino 1896-yil O‘rta Misrdagi qadim-

gi Abidos shahri yaqinidan ilk sulolaning ikki podshosi 

sag‘anasini, keyin roq J. De Morgan Abidosdan janubda katta 

sag‘anani topdi. Ingliz arxeologi V.Flinders Pitri ham Abidos-

dan podsho sag‘analarini ochdi. XIX asrning oxirida topilgan 

toshdagi yozuvlar I-V sulolalar hukmdorlari va shu davrdagi 

muhim voqealar to‘g‘risida ma’lumot beradi. Bu tosh Paler-

mo shahri muzeyida saqlanayotgani uchun shunday ataladi. 

Olimlar bu yodgorlikda podsholar ro‘yxati hamda muhim vo-

qealar bayon qilingani uchun uni haqiqiy yilnoma deb e’tirof 

etadilar. Yangi podsholik fir’avnlarining mo‘miyolari «ombo-

ri» hisoblangan Dayr-al-Bahrdagi umumiy qabrdan topil-

gan ko‘pgina buyum-ashyolar diqqatga sazovordir. Bu dali-

liy ashyolar qadimgi Misr ijtimoiy-iqtisodiy hayoti to‘g‘risida 

qimmatli ma’lumotlar beradi. 

---

18

Nemis olimi R. Lepsius (1810–1884-yillar) Misr tarixini sin-

chiklab o‘rgandi. U misr qadimiyatlarini qat’iy ilmiy uslublar-

ga  asoslanib  o‘rgandi.  Memfis  yaqinida  olim  yarim  yil  davo-

mida Qadimgi podsholikning 67 piramidasi, 130 ga yaqin zo-

dagonlarning sag‘analarini tadqiq qildi. Lepsius birinchi bo‘lib, 

Misr tarixi xronologiyasi va davrlashtirishni ilmiy asoslarini 

yo‘lga qo‘ydi. Misr tarixini uch davr – qadimgi, o‘rta va yangi 

podsholiklarga bo‘ldi. Xronologik tartibda podsholar, malikalar 

va podsho bolalarining mingga yaqin ismlari, unvonlari ro‘yxa-

tini tuzdi. Lepsius to‘plagan kolleksiya u direktor bo‘lgan Berlin 

muzeyida joylashtirildi. 

Fransuz arxeologi Mariett (1821–1881-yillar) qadimgi Misr 

tarixini o‘rganishda alohida iz qoldirdi. Mariett mustaqil bilim 

olgan arxeolog, tashabbuskor va g‘ayratli olim edi. Luvr muzeyi 

uni qo‘lyozmalar olish uchun Misrga jo‘natdi. Lekin Misr oso-

ri-atiqalaridan lol qolgan Mariett bu yerda arxeologik qazish-

ma ishlarini boshladi. U birinchi yildayoq (1851-yil) muqaddas 

ho‘kizlar – apis dafn qilingan joy – Serapeyni ochdi, ziyorat-

gohga  olib  boradigan  sfinkslar  xiyobonida  muqaddas  ho‘kiz-

lar – apislarni 64 sag‘anasini, qadimda xudojo‘ylar qilgan ko‘p 

xayr-ehson buyumlarni topdi. 

U  G‘azoda  Lepsius  boshlagan  katta  sfinksni  qazishni  tu-

gatdi, uning oyog‘i ostida silliqlangan qizil granit va shaf-

fof alebastrdan bunyod qilingan ibodatxonani ochdi. Mariett 

ibodatxonada Xeopsning o‘g‘li Xefrenning 7 haykalini qazib 

ochdi. G‘azodagi Nekropolda Ma riett Qadimgi podsholikning 

zodagon a’yonlarining 300 sag‘anasini, juda ko‘p buyum va 

yozuvlar bilan kashf qildi. Osirisga e’tiqod qilish markazi Abi-

dosda olim 15 mingga yaqin yozuvni topdi. Mariett o‘zining 30 

yillik mahsuldor faoliyati davomida 37 joyda qazishma ishla-

rini olib bordi. U boshda papiruslarga e’tibor bermagani uchun 

ularning ko‘pchiligi fan uchun abadiy yo‘qotildi. Mariett misr 

osori-atiqalarini saqlab qolish uchun juda katta ishni amalga  

oshirdi. Mariettgacha qadimiy tosh inshootlar qurilishga 

olib ketilar, marmar haykallar ohak uchun kuydirilar edi, 

saqlanib qolgani Yevropaga tashilar edi. Nafaqat haykallar 

va sag‘analar, butun bir yaxlit obelisklar (minorasimon yod-

gorlik) Yevropaga tashib ketilar edi. Mariett bu o‘g‘riliklarga 

chek qo‘ydi. U 1859-yil Qohira osori-atiqalar muzeyini tash-

kil qildi. Shu vaqtdan barcha topilmalar muzeyga topshirila 

boshlandi. Mariett har qanday topilma qaysi mamlakatda to-

---

19

pilgan bo‘lsa, shu mamlakatda qolishi kerak deb hisobladi. 

U Misrdan biror-bir tarixiy madaniy yodgorlikni chiqarma-

di.  Bir  kun  Napoleon  III  ning  rafiqasi  Yevgeniya  Misr  xadi-

viga Qohira muzeyidan bir necha eksponatni Luvr muzeyi-

ga berishni so‘radi. Xadiv u iltimosni rad qilishga botinmay, 

muzeyda hokimiyat unga emas, Mariettga tegishli ekaniga 

ishora qildi. Malika o‘z g‘ururini bir chetga qo‘yib, Mariettga 

murojaat qildi, lekin Mariett rad javobini berdi.

Mariettning tadqiqotlarini uning shogirdi Gaston Maspe-

ro (1846–1916-yillar) davom ettirdi. Maspero XVIII va XIX 

sulola  fir’avnlarini  mo‘miyolarini  topdi.  Dayr  al  Baxr  g‘orida-

gi chuqur quduqda 30 fir’avnning mo‘miyolangan jasadlari va 

dafn buyumlari qo‘yilgan edi. O‘z vaqtida Misr kohinlari mo‘mi-

yolarni o‘g‘rilardan saqlab qolish uchun bu yerga tashib ke-

lib yashirganlar. Bu joydan eng mashhur fir’avnlar: Tutmos II, 

Tutmos III, Setu, Ramzes II va Ramzes III larning mo‘miyolari 

topildi. Maspero qazishmalarni yuqori ilmiy darajada tizimli 

olib bordi. Uning tashabbusi bilan Qohira muzeyining yangi 

binosi va boshqa mahalliy muzeylar qurildi. Olim Misr tarixi 

va madaniyatining turli masalalari bo‘yicha ko‘p ilmiy asarlar 

chop etdi. Ularning ichida eng asosiysi «Klassik sharq xalqla-

rining qadimgi tarixi» asari. 

Misr falloxlari (dehqonlari) 1887-yilda Tel el Amarna qish-

log‘ida mixxat yozuvlar saqlangan yog‘och qutilarni topdilar. Tel 

el Amarna o‘rnida mil.avv. XIV asrda islohotchi fir’avn Exnaton 

(Amenxotep IV) ning poytaxti Axetaton bo‘lgan. Topilgan mix-

xat yozuvlar fir’avn Exnatonning davlat arxivining bir qismi edi. 

Ko‘pgina hujjatlar Misr nomlari noiblari va qo‘shni mamlakatlar 

hokimlarining Misr fir’avniga yozgan xat-xabarlari edi. Xatlarning 

mazmunini fir’avndan yolvorib yordam so‘rash, viloyat zodagonla-

rining chaqimchilik xatlari, ayblashlar tashkil etadi. 

Maspero bilan bir vaqtda ingliz olimi Flinders Pitri (1853– 

1942-yillar) Misrda arxeologik qazishmalarni amalga oshirdi. 

U ishni XIX asrning 80-yillarida Nil ostonasida yunon koloni-

yasi Navkratisni, yunon ibodatxonalarini, turli buyumlar bi-

lan topdi. Misrning poytaxti Tanis va bu yerda Bekiexu nomli 

huquqshunosning uyini ko‘pgina papiruslar bilan topdi. Keyin 

Fiva, Krokodilopol va Fayum vohasida arxeologik qazishmalar 

olib bordi. Olim Meridov ko‘li yonida «piramidalar shahari» Ka-

xunni ochdi. Kaxun piramidalar quruvchi- ishchilarining katta 

shaharchasi bo‘lgan. 

---

20