Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

FILOLOG OLIM, MUALLIM, BOLALAR SHOIRI ELBEK 
U.S.Amonov, 
Buxoro davlat universiteti f.f.f.d.(PhD), dotsent 
Sh.R.Saparova, 
BuxDU magistranti, 14-maktab o‘qituvchisi 
Annotatsiya: 
Bu maqolada o‘tgan asrimizning 20-30-yillarida turli yo‘nalishlarda ijod qilgan 
serqirra olim, pedagog, shoir, tarjimon, folklorshunos Elbekning “Yozuv yo‘llari”, “Go‘zal yozg‘ichlar” 
“Armug‘on” kabi asarlari yoritilgan. Bu asarlarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ona tili va 

---

368 
adabiyotni sevishga, og‘zaki hamda yozma nutqda yot so‘zlar o‘rniga o‘z so‘zlardan foydalanish 
lozimligi keltirib o‘tilgan. 
Kalit so‘zlar: 
ona tili va adabiyot o‘qitish metodikasi, “Chig‘atoy gurungi” nomli ilmiy-ma’rifiy 
tashkilot, “Yozuv yo‘llari”, “Go‘zal yozg‘ichlar”, “Armug‘on” to‘plamlari. 
Tariximizda o‘rganilishini kutib yashayotgan zarvaraqalarga nazar solsangiz minglab taniqli shoir, 
yozuvchilarning yaratgan asarlariga ko‘zingiz tushadi. Shulardan biri o‘tgan asrimizning 20-30-yillarida 
o‘z ishlari bilan tanilgan ko‘p qirrali ijod sohibi Elbek(Mashriq Yunusov, 1898-1938-yillar)dir. U bor- 
yo‘gʻi qirq yil umr ko‘rgan bo‘lsa-da til va adabiyotimiz bo‘stoniga turfa gullar ekib o‘z hissasini 
qo‘shgan. Ayniqsa bolalar uchun, hamda boshlang‘ich maktab ona tili va adabiyot o‘qitish metodikasi 
fani 
taraqqiyotiga 
“Armug‘on”(1921), “Yolqinlar”(1925), “Yozuv yo‘llari”(1-bo‘lak, 1921), 
“Boshlang‘ich maktabda ona tili”(1923), “Go‘zal yozg‘ichlar”(1925), “Imlo masalasi”(1920), 
“O‘zbekcha o‘qish kitobi”(F.Sayfiy, G‘arifxonov bilan hamkorlikda), “Bilim” o‘qish kitobi(bu ham 
hamkorlikda), “O‘rnak”(boshlang‘ich maktablarning 1,2,3-yili uchun) kabi asarlari bilan o‘chmas iz 
qoldirdi. Bu kabi qo‘llanma va darsliklarning paydo bo‘lishida ustozi Abdurauf Fitratning 1918-yil 
dekabrida tuzgan “Chig‘atoy gurungi” nomli ilmiy-ma’rifiy tashkiloti asos bo‘ldi. Elbekning o‘zi shunday 
yozadi: 
“Elimizda shu kungacha “yozuv yo‘llari” yo‘qligidan yozuvlarimiz bir turli yozilmasdan, har 
kimning yozg‘ichi istagan yoqqa burilib, istagan yo‘l bilan ketkan va shul yo‘l orqasida bir necha turli 
yo‘lsiz yozuvlarni bir to‘g‘ri yo‘lga solib, bir negizdir yo‘sin ostig‘a olmoq kerakmidi. 
Buni eng oldin qayg‘urgan va tushungan “Chig‘atoy gurungi” muchalari bo‘ldilar…”
1
“Yozuv yo‘llari” darsligi ona tili grammatikasiga oid birinchi darslik bo‘lib, 1921-yilda nashrdan 
chiqqan. 
“Yozuv yo‘llari” 11 saboqdan tashkil topgan bo‘lib, quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: 1-saboq. 
Tovishliqlar. 2 -saboq. Tovishliq cho‘zg‘ilari. 3-saboq. So‘z. 4 -saboq. So‘z bo‘lagi. 5 -saboq. Qalin va 
ingichka cho‘zg‘ilar. 6 -saboq. Tutash va uziq tovishliqlar. 7 -saboq. Qo‘shimchalar. 8 -saboq. 
Qo‘shimchalarning yozilishlari. 9 -saboq. Tovishliqlarning o‘zgarishlari. 10 -saboq. Qoida. 11 -saboq. 
O‘qug‘uvchilarg‘a sinash uchun yuklatilgan ishlar. Saboqlarda 10 ta qoida, 10ta topshiriq, misollar, 
so‘rog‘lar hamda 5 ta eskartishlar (“Eslatmalar”, ya’ni nazariy xulosalar. A.U.) keltirilgan.
2
Elbek bolalarni juda sevardi. Yuqorida nomi tilga olingan darsliklardagi asarlari yosh avlodni 
adolat, ezgu niyat uchun kurashga chaqirish bilan birga 20-30-yillarda maorif xodimlari uchun asosiy 
qo‘llanma vazifasini o‘tagan. 
Elbek asarlarida chet so‘zlar o‘rniga turkiy so‘zlarni qo‘llashga harakat qilgan. «Go‘zal 
yozg‘ichlar» to‘plamining muqovasiga «Boshlang‘ich maktablarning 4nchi bo‘limlari uchun tuzilgan 
o‘qish kitobidir», deb yozilgan bo‘lib, Elbek bu darslikda o‘quvchining yoshi, bilim darajasi va 
dunyoqarashini hisobga olgan. To‘plamda Cho‘lponning «Oydin kechalarda» hikoyasi ikkinchi bor chop 
etilgan bo‘lib, bu hikoyadagi ba’zi so‘zlarga birinchi bor chop etilgani «Inqilob» (1922-yil, 7-8 sonlar) 
jurnaliga qaraganda o‘zgarishtirishlar kiritilgan. 
Masalan: «hamma», «qalbini», «g‘alati», «jimjitlik», «bechora», «butun a’zolarini» so‘zlari o‘rniga 
«sira», «barcha», «yuragini», «qiziq», «jimlik», «boyoqish», «muchalarini» so‘zlari qo‘llagan. Ya’ni 
maktab o‘quvchilarining poydevori bo‘lgan boshlang‘ich ta’limdanoq o‘zga so‘zlar o‘rniga o‘z ona 
tilidagi so‘zlarni o‘rganishlari uchun zamin yaratgan. Elbekning o‘zi shunday yozgan: «Shubhasiz, biz 
boshqa tillardan so‘z olamiz va bunga qarshi bo‘lish tilning tarixidan xabarsizlik bo‘lar edi. Ammo so‘z 
olishning chegarasi bo‘lishi kerak va shu bilan birga o‘z tilining xususiyati, uning o‘sishi, rivojlanishi 
yo‘llarini ham ko‘zda qattiq tutish kerak». 
Shuningdek bu to‘plamda Elbek ustozi Fitratning “O‘gut” she’rini ham chop ettirgan bo‘lib, Fitrat 
«O‘gut»da o‘zi va millati dardlariga najot topganday bo‘ladi. Bu najot - xalqning og‘ir-vazmin, 
mulohazakor, biroq ko‘zlari yoniq farzandlari - yigitlaridir! Bu yigitlarning nurli ko‘zlarida shoir 
millatning ertangi kunini, baxt-u iqbolini ko‘radi. Zero, har qanday xalqning kelajagi uning bag‘ridan 
yetishib chiqajak avlodga, bu avlodning millat orzularini qanchalik chuqur anglashiga bog‘liqdir.
3
1
H.Uzoqov. Elbek. Tanlangan asarlar.”Sharq” nashriyot-matbaa kontserni bosh tahririyati. Toshkent-
1999. 274-bet. 
2
Amonov U.S., Safarova Sh.R. Boshlang‘ich sinf ona tili darsligining Elbek talqinidagi 
ko‘rinishi. Boshlangʼich ta'lim sifat va samaradorligini oshirish:strategiya, innovatsiya va ilgʼor tajribalar 
xalqaro ilmiy-amaliy anjumani materiallari. 20-sentyabr 2021-yil. Buxoro. 183-bet. 
3
Manba https://tafakkur.net/ogut/abdurauf-fitrat.uz 

---

369 
O‘gut 
Og‘ir yigit, sening go‘zal, nurli ko‘zingda 
Bu millatning saodatin, baxtin o‘qudim. 
O‘ylashingda, turishingda hamda o‘zungda 
Bu yurt uchun qutulishning borlig‘in ko‘rdim. 
Turma - yugur, tinma - tirish, bukilma - yuksal, 
Hurkma - kirish, qo‘rqma - yopish, yo‘rilma - qo‘zg‘al! 
El yo‘lini to‘sib turgan eski bulutlarni 
Yondirib qo‘y, yirtib tashla, barchasin yo‘q et. 
Qilolmasang shu ishlarni, 
Sening uchun xo‘rlikdir bu...! 
Yiqil, yo‘qol, ket! 
Elbekning dastlabki to‘plami «Armug‘on»dagi masallar bolalar uchun yaratilgani, bolalarni 
yaxshilik bilan yomonlikni ilg‘ab olishga, axloq-odob va ziyraklikni tarbiyalashga qaratilgani bilan 
diqqatga sazovordir. To‘plamga 17 ta she’r kiritilib, ular o‘z ruhiga ko‘ra masallar sanalib, quyidagicha 
nomlanadi: 
“Bir-ikki so‘z”, “Qaysi biri bo‘ri”, “Kuchsizlar dunyosi”, “Sichqonlar kengashi”, “Quyruqsiz 
maymun”, “Maymunning qoziligi”, “Jinning olov yoqishi”, “Chol bilan kampir”, “Kim aldamchi”, 
“Kampirning tovuqlari”, ‘Ikki tulki”, “Itlarning o‘rtoqligi”, “Olaqarg‘a bilan qurbaqa”, “Qo‘ychi bilan 
bo‘ri”, “Kemachi bilan hakim”, “Ongli eshak”, “Sichqonning qiz uzatishi”. 
Shulardan “Armug‘on” to‘plamidagi “Kuchsizlar dunyosi”, “Sichqonlar kengashi”, “Maymunning 
qoziligi”, “Jinning olov yoqishi”, “Chol bilan kampir”, “Qo‘ychi bilan bo‘ri” masallari Haydarali Uzoqov 
tomonidan to‘planib nashr etilgan “Momaguldurak” hamda “Elbek. Tanlangan asarlar’ kitoblarida 
uchramaydi. Bu masallar ilk bor ustozimiz Ulug‘murod Sultonovich Amonov (f.f.f.d.(PhD), dotsent. 
BuxDU) tomonidan arab yozuvidan amaldagi Lotin alifbosiga asoslangan yozuvimizga tabdil qilinib, 
“Elbek. Armug‘on yolqinlar” nomi ostida 2017-yil nashr qilindi. 
Sichqonlar kengashi
1
Sichqonlar yig‘ilishib kengash qildi: 
Mushukdan qutulmoqqa plan qurdi. 
Yig‘ildi bu yig‘ilig‘a bir koʻplari, 
Qolmadi bu yig‘indan yosh ham qari. 
Oradan bir yoshg‘ina sichqon turub, 
So‘z boshladi tomog‘ini qirib-qirib. 
Dedi: “Biz bu yovuzning shu zulmidan, 
Koʻpimiz qochib ketdik uyimizdan. 
Qo‘ymadi hech birimizni ko‘rgan yerida: 
Yeyaverdi raxm qilmay, sira birda. 
Endi biz munga qarshi ish koʻrmak, 
Kelaturg‘on vaqtdan sira sezalmasak 
Sira qoʻymas yuzinda tuxumimizni, 
Bitiradir, biran-biran borimizni. 
Shuning uchun taklip qilaman sizga muni, 
Shuni qilsaq tug‘ar bizga shodliq kuni: 
Mushukning bo‘ynig‘a biz , bir qo‘ng‘iroq 
Osarmiz, shunda bo‘lur koʻglimiz choq. 
Qo‘ng‘iroqning tovushin eshitib biz qocharmiz 
Ham shul bilan qutulmoqg‘a yo‘l ocharmiz. 
Mana bu, bizning uchun eng to‘g‘ri yo‘l 
Kim bunga qarshi esa koʻrsatsin yo‘l!” 
Barcha sichqon muning soʻzin to‘g‘ri topdi: 
Suyunchidan barchalari chapak chaldi. 
1
“Armug’on”. 6-7-betlar; Ulug’murod AMONOV. Elbek. Armug’on yolqinlar. Toshkent. “Turon 
zamin ziyo” 2017. 13-bet 

---

370 
Elbek badiiy merosining salmoqli qismini bolalarga bag‘ishlangan asarlar tashkil etadi. Maktab, 
bilim yurti, texnikumda dars berib yurgan paytlarida o‘zining barcha o‘quvchilarini, shogirdlarini ko‘zda 
tutib asrlarga tatigulik asarlar yaratdi. 
Elbekning ta’limiy qarashlarida maktab tarbiyasi va oilaviy tarbiya mushtarakligi aloqa quroli 
bo‘lgan ona tili orqali amalga oshirilishini hamda boshlang‘ich sinflardagi barcha fanlarga ona tili asos 
bo‘lishi lozimligini quyidagicha ifodalaydi: 
«... boshlang‘ich maktabning tub vazifasi jug‘rofiya, tabiyyot, tarix, hisob, rasm kabilarni o‘rganish 
davrida ona tili materiallari orqali bilim berishni tashkil etish bilan ish ko‘rish»(Til o‘qitishda savodxon 
bo‘laylik). 
Elbekning merosi o‘tgan asrimizning 80-yillarida va mustaqilligimizdan so‘nggina qizg‘in 
o‘rganila boshlandi. Adabiyotshunos Nurmuhammad Qobulov, Ortiqboy Abdullayev, Haydarali Uzoqov 
uning asarlarini to‘plab nashr qildilar. Shuningdek falasafa fanlari doktori, katta o‘qituvchi Amonov 
Ulug‘murod Sultonovich ham “Armug‘on yolqinlar”, “O‘zbek folklorshunosligi xrestomatiyasi” kabi 
asarlari bilan ilmiy izlanuvchilarga bir qadar ko‘mak berdilar.